ΑΓΙΟΣ ΑΜΒΡΟΣΙΟΣ ΚΕΡΥΝΕΙΑΣ
Ομιλία Σάββα Ξιούρη στο ελεύθερο πανεπιστήμιο της Κυπριακής παροικίας στο Λονδίνο
18 Φεβρουαρίου 2016
1. Τοποθεσία-περιγραφή περιβάλλοντος χώρου, μορφολογία
Βρισκόμαστε στην ανατολική γωνιά της Μεσογείου στον 35ον παράλληλο. Εκεί έταξε ο Θεός την Κύπρο μας το τρίτο σε μέγεθος νησί της Μεσογείου. Το σχήμα της είναι το πιο συμμετρικό σε όλη την υφήλιο. Γεωφυσικά η Κύπρος αποτελείται από τις οροσειρές του Τροόδους και του Πενταδακτύλου και την πεδιάδα της Μεσαορίας στη μέση. Επίσης παραλιακά καθ΄όλη την ακτογραμμή περιμετρικά εκτείνεται μια μικρού πλάτους πολύ εύφορη πεδινή περιοχή. Το κλίμα στην Κύπρο είναι μεσογειακό με ήπιο χειμώνα με θερμοκρασίες ημέρας γύρω στους 15 βαθμούς κελσίου και θερμά καλοκαίρια με μέσες θερμοκρασίες γύρω στους 35 βαθμούς στα πεδινά χωρίς να αποκλείονται και ψηλότερες. Στο Τρόοδος και στα παράλια το καλοκαίρι είναι πιο δροσερό. Η Κύπρος είναι από τις σπάνιες περιπτώσεις παγκοσμίως όπου σε ένα μικρό μέρος την ίδια χρονική περίοδο μπορεί κάποιος να κάνει το πρωί μπάνιο στη θάλασσα και το μεσημέρι σε μόνο μια ώρα δρόμο να κάνει σκι στο Τρόοδος.
Διοικητικά η Κύπρος υποδιαιρείται σε έξι επαρχίες με δική της επαρχιακή διοίκηση κάθε μια. Αυτές υπάγονται στο υπουργείο εσωτερικών. Οι επαρχίες είναι: Λευκωσία ,Λεμεσός, Λάρνακα, Πάφος Αμμόχωστος και Κερύνεια. Η Κερύνεια ολόκληρη, το μεγαλύτερο μέρος της Αμμοχώστου που περιλαμβάνει τη χερσόνησο της Καρπασίας και ένα μικρό μέρος της επαρχίας Λάρνακας είναι από το τραγικό καλοκαίρι του 1974 κατεχόμενες από την Τουρκία.
Ο Άγιος Αμβρόσιος Κερύνειας, το δικό μας χωριό για το οποίο θα μιλήσουμε απόψε εδώ στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο στην ομογένεια στο Λονδίνο, βρίσκεται στη πιο μικρή αλλά πανέμορφη επαρχία της Κερύνειας. Μαζί με τα γειτονικά χωριά Χάρτζια και Καλογραία καταλαμβάνουν το ανατολικότατο άκρο της επαρχίας μας. Το χωριό είναι κτισμένο σε οροπέδιο 500 πόδια πάνω από την επιφάνια της θάλασσας σε ένα μαγευτικό τοπίο. Η νότια πλευρά του χωριού ακουμπά στο δάσος με τα σχολεία του δημοτικό και γυμνάσιο να είναι πραγματικά μέσα στα πεύκα. Οι βόρειες γειτονιές του απέχουν μόλις ένα χλμ. από τη δαντελλωτή παραλία. Ανατολικά και δυτικά βρίσκονται οι μαγευτικές κοιλάδες με τα περιβόλια των χρυσομηλιών και άλλων καρποφόρων δέντρων. Πιο πέρα σε ένα μήκος 18 χλμ. βρίσκεται η γη του Αγίου Αμβροσίου με συνεχώς εναλλασσόμενη μορφολογία. Οι λόφοι, οι κοιλάδες και τα ισιώματα διαδέχονται το ένα το άλλο με τα μάτια να μη χορταίνουν την ομορφιά και το πνεύμα να ευχαριστεί τον Θεό για τη μεγαλοψυχία και την απλοχεριά του σε τούτο τον τόπο.
2. Πολεοδομία, Χωροταξία, Σπίτια
Το κτίσιμο του χωριού στη σημερινή του θέση τοποθετείται χρονικά στο δεύτερο ήμισυ του 17ου αιώνα. Προηγουμένως υπήρχαν άλλοι οικισμοί σε γειτνιάζουσες περιοχές που μας πάνε πολύ πίσω. Από παλαιούς χάρτες και αναφορές αλλά και από ευρήματα επιβεβαιώνεται μάλλον ότι η αρχαία πολιτεία Μακαρία βρισκόταν στην περιοχή του Αγίου Αμβροσίου. Άλλοι νεότεροι οικισμοί καταστράφηκαν από επιδρομές των Σαρακηνών που μάστιζαν τα ακρογιάλια της Κύπρου και άρπαζαν τα υπάρχοντα τους.
Σε μια τέτοια λοιπόν χρονική περίοδο οι ιδρυτές του Αγίου Αμβροσίου επέλεξαν το ωραιότερο οροπέδιο της περιοχής μεταξύ δυο κοιλάδων με τρεχούμενο νερό και έκτισαν τα πρώτα σπίτια του χωριού. Όταν ακόμη δεν υπήρχαν καθόλου αυτοκίνητα, ούτε και σκέψη για κάτι τέτοιο, οι προνοητικοί αυτοί κάτοικοι σχεδίασαν και κατασκεύασαν με χειρονακτική εργασία πλατιούς παράλληλους οριζόντιους και κάθετους δρόμους. Έσκαψαν βαθειά αυλάκια για τα νερά της βροχής και οριοθέτησαν σε επίκεντρα σημεία τα κτήρια κοινής ωφελείας. Η μεγαλοπρεπής εκκλησία χαρισμένη στον πολιούχο άγιο Αμβρόσιο δεσπόζει της κεντρικής Πλατείας του χωριού. Τα σχολεία της κοινότητας βρίσκονται σε καίρια σημεία σε πανέμορφο περιβάλλον μέσα στο δάσος με εξαιρετική θέα μέχρι την πόλη της Κερύνειας 30 χλμ. μακριά. Στην κατάλληλη θέση τοποθετήθηκαν επίσης το κοιμητήριο και αργότερα ο αλευρόμυλος, το ελαιοτριβείο και ο αστυνομικός σταθμός. Όλα σε μια αρμονική τάξη που θα τη ζήλευαν οι σύγχρονοι πολεοδόμοι.
Τα σπίτια του χωριού ήσαν κτισμένα με πέτρα της περιοχής που απαιτούσε δεξιοτεχνία γνώσεις και μεράκι από τους κατασκευαστές. Εκτός από το μεγάλο ηλιακό ή και δίχωρο δωμάτιο με την καμάρα υπήρχαν τα υπνοδωμάτια ανάλογα σε αριθμό με το μέγεθος της κάθε οικογένειας, το μαγειρκό(κουζίνα) με την νηστιά για μαγείρεμα με τα ξύλα και τα βοηθητικά δωμάτια για αποθήκευση του σιταριού, του λαδιού όπως και τα υποστατικά για τα ζώα που είχε ο κάθε ένας στο σπίτι του. Τα περισσότερα σπίτια είχαν μεγάλη αυλή.
3. Χλωρίδα-δάσος, θάμνοι, αυτοφυή φυτά
Ο Άγιος Αμβρόσιος είναι κυριολεκτικά πνιγμένος μέσα στο δάσος. Τα σπίτια στη νότια πλευρά του χωριού, το Δημοτικό Σχολείο και τα Γυμνάσιο είναι πραγματικά μέσα στο δάσος. Το δάσος αυτό καλύπτει ολόκληρη τη βόρεια πλευρά της οροσειράς του Πενταδάκτυλου. Είναι εφάμιλλο των δασών που συναντά κανείς στην οροσειρά του Τροόδους με το πλεονέκτημα στην περίπτωση της περιοχής του Αγίου Αμβροσίου το δάσος να αποτελείται από τρία διαφορετικά επίπεδα. Συναντούμε εδώ πανύψηλα πεύκα και κυπαρίσσια. Το ύψος αυτών των δένδρων ιδίως μέσα στις κοιλάδες ξεπερνά τα 15 μέτρα. Στο μέσο επίπεδο έχουμε τους πλατύφυλλους μυρωδάτους θάμνους όπως σχοινιές , μερσινιές και τις πανέμορφες αντρουκλιές. Την πιο χαμηλή βλάστηση αποτελούν οι ξισταρκές, λουβιδιές μαζουλιές, θρουμπιά, βάτοι και οπωσδήποτε τα εκατοντάδες είδη αγριολούλουδα και αγριόχορτα. Μέσα στο δάσος συναντούμε επίσης άγριες ελιές και χαρουπιές, συκιές έτσι για να εξασφαλίζεται με θεία πρόνοια η αειφόρος ανάπτυξη.
Αξίζει να σημειωθεί στην παρούσα παρουσίαση ότι μέσα στο δάσος της περιοχής Αγίου Αμβροσίου, σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες του πολυμαθέστατου συγχωριανού μας Γεώργιου Χατζηκυριάκου, υπάρχουν αυτοφυή μοναδικά φυτά. Ο Γιώργος κατέγραψε και δημοσίευσε μερικά από αυτά που επεσήμανε στην περιοχή της Βυζαντινής εκκλησίας του Αντιφωνητή και του Κρεμμού της Κερύνειας. Οι Αγιαμβροσίτες αγάπησαν και προστάτευσαν το δάσος της περιοχής τους γιατί είχαν πλήρη γνώση ότι αυτό ήταν διαρκής πηγή ζωής για τους ανθρώπους και ζωντανά και πουλιά της περιοχής. Οι πολλές δροσερές πηγές του, η δροσιά των δένδρων, η προμήθεια ξυλείας, τα κυνήγια, τα μανιτάρια, οι απογευματινοί περίπατοι και τόσα άλλα ήσαν μερικά από τα καθημερινά αγαθά από δάσος. Δεν είναι καθόλου υπερβολή να λεχθεί ότι μέχρι το 1974 γνωρίζαμε αυτά όλα τα δένδρα και αυτά, όπως λέει και το τραγούδι, εξέραν το όνομα μας.
4. Άνθρωποι-αριθμός των κατοίκων, ασχολίες
Ο Άγιος Αμβρόσιος από παλιά ήταν το κεφαλοχώρι της περιοχής του. Η πλούσια καρποδότρα γη του από τη μια και οι εργατικοί του άνθρωποι οι υπηρεσίες που προσφέρονταν μαζί με τον πανέμορφο φυσικό περιβάλλον του χωριού συνέβαλαν στη γρήγορη ανάπτυξη του. Το 1974 ο Άγιος Αμβρόσιος είχε 2000 μόνιμους κατοίκους. Πέραν τούτου πολλοί Αγιαμβροσίτες, λόγω της εργασίας τους και του ανεπαρκούς οδικού δικτύου, διέμεναν στην Κερύνεια ή στη Λευκωσία. Αυτοί κατά το πλείστον πήγαιναν στον Άγιο Αμβρόσιο κατά τα Σαββατοκυρίακα ή όταν είχαν δουλειές στα χωράφια και τα περιβόλια τους. Την Λαμπρή και το καλοκαίρι με την κάθοδο των αποδήμων μας από το Ηνωμένο Βασίλειο, την Αυστραλία και άλλες χώρες αυξανόταν κατά πολύ ο πληθυσμός στο χωριό.
Μέχρι το 1950 περίπου οπότε άρχισε να εισάγεται η μηχανοποιημένη γεωργία οι περισσότεροι κάτοικοι του Αγίου Αμβροσίου ασχολούνταν με τη γεωργία και τα περιβόλια τους. Παράλληλα στο χωριό λειτουργούσαν όλα τα σχετικά επαγγέλματα. Οι τεχνίτες του χωριού εξυπηρετούσαν και τους κατοίκους των γειτονικών χωριών Χάρτζιας, Καλογραίας και Τρυπημένης. Είναι πολλές περιπτώσεις τεχνίτες του Αγίου Αμβροσίου, όπως παπουτσήδες, ράπτες κ.α. εξυπηρετούσαν και τουρκοκύπριους σε γειτονικά χωριά με τους οποίους είχαν αρμονικότατες σχέσεις. Σιγά-σιγά εφαρμόζονταν νέες μέθοδοι στις καλλιέργειες ελευθερώνοντας έτσι εργατικά χέρια για άλλες πιο προσοδοφόρες απασχολήσεις κατ΄αποκλειστικότητα ή μερικώς.
Με την ίδρυση του Ελληνικού Γυμνασίου Αγίου Αμβροσίου το 1959 δόθηκε νέα ώθηση στην ανάπτυξη του χωριού. Την ίδια περίοδο άρχισε να βελτιώνεται το οδικό δίκτυο προς τη Λευκωσία. Με τη δρομολόγηση από τον Μιχάλη Καμπούρη πρωινής γραμμής με λεωφορείο από τον Άγιο Αμβρόσιο προς τη Λευκωσία καθημερινά 30 και πλέον Αγιαμβροσίτες πηγαινοέρχονταν για εργασία στη Λευκωσία. Το 1974 ο Άγιος Αμβρόσιος ήταν αυτάρκης σε όλα τα επαγγέλματα και τις υπηρεσίες. Αγιαμβροσίτες επίσης ανήλθαν στις ανώτατες θέσεις στη Δημόσια Υπηρεσία αλλά και στον ιδιωτικό τομέα. Μετά την Τουρκική εισβολή και τον εκτοπισμό μας οι Αγιαμβροσίτες στερούμαστε τη γη και τα περιβόλια μας αλλά και την πανέμορφη και πλούσια σε ψάρια θάλασσα μας. Πάρα πολλοί κάτοικοι διασκορπισμένοι τώρα παντού αναγκάστηκαν σε πολλές περιπτώσεις να αλλάξουν επάγγελμα για να εξασφαλίσουν τα προς το ζην.
5. Καλλιέργειες, χαρούπια, ελιές. Σιτηρά
Άνθρωποι που αγάπησαν τη γη τους είναι πολλοί σε όλο τον κόσμο. Είναι όμως και κάποιοι που λάτρεψαν πραγματικά το χώμα και τη φύση. Οι Αγιαμβροσίτες συγκαταλέγονται μέσα σ΄αυτούς και μάλιστα στις πρώτες θέσεις. Δεν υπήρχε κομμάτι της γης του Αγίου Αμβροσίου ή δένδρο που να μη το νοιάζεται και να το φροντίζει ο κάτοχος όσο απόμερα και να ήταν. Η ιδιωτική γη του Αγίου Αμβροσίου έκτασης γύρω στα 40 τετραγωνικά χιλιόμετρα ήταν γεμάτη από χαρουπιές και ελιές. Στατιστικά αναφέρεται ότι ο Άγιος Αμβρόσιος ήταν το δεύτερο χωριό της Κύπρου στο λάδι και ανάμεσα στα πρώτα πέντε στα χαρούπια. Όλα τα δέντρα καλλιεργούνταν με τρακτέρ ή με το ξύλινα άροτρο που έσερναν τα ζώα. Επειδή η γη του Αγίου Αμβροσίου εκτεινόταν μέχρι και 18 χλμ μακριά από το χωριό οι Αγιαμβροσίτες ίδρυσαν ενδιάμεσα τους αγροτικούς οικισμούς στον Πλατυμάτη, το Αλακάτι, την Βουρούκλα, τον Ταούτη και τον Βούρκαρη για να είναι πιο κοντά στα χωράφια τους. Οι καρποί μαζεύονταν μέχρι και τα πόγκουρα για όσους άκουσαν αυτή τη λέξη δηλαδή τα απομεινάρια που τα μάζευαν όσοι δεν είχαν δικά τους δέντρα.
Τα χαρούπια, ο μαύρος χρυσός της Κύπρου όπως χαρακτηρίστηκαν, ωρίμαζαν το καλοκαίρι και η συγκομιδή τους άρχιζε, κατόπιν έκδοσης σχετικής άδειας από τον έπαρχο γύρω στις 20 Αυγούστου. Πάντοτε η άδεια άρχιζε ημέρα Δευτέρα. Η συγκομιδή των χαρουπιών ήταν ένα πραγματικό πανηγύρι με όλο τον κόσμο να ξεχύνεται στα χωράφια. Διαρκούσε περίπου δυο βδομάδες για τους μέσους παραγωγούς ενώ για τους μεγαλύτερους κτηματίες η διαδικασία διαρκούσε περισσότερο. Τα χαρούπια μαζεύονταν από τους εμπόρους στις αποθήκες, τα Μαχαζένια όπως λέγονταν και σε άλλους χώρους σε διάφορα σημεία της γης του χωριού, όπως οι Καπνίσιες, ο Βούρκαρης και εντός του χωριού. Στη συνέχεια αυτά μεταφέρονταν με μεγάλα φορτηγά στο λιμάνι του Ζυγιού για εξαγωγή. Από τα χαρούπια οι Αγιαμβροσίτες έφτιαχναν πολύ ωραίο και θεραπευτικό χαρουπόμελο. Μέσα στο ζεστό χαρουπόμελο έβραζαν μικρά κουλουράκια από ζυμάρι τα τερτζελλούδκια. Πολύ γλυκό πράγματι έδεσμα. Συνηθιζόταν πολύ την περίοδο προ των Χριστουγέννων και του Πάσχα οπότε ο κόσμος νήστευε.
Οι ελιές τα ευλογημένα αυτά δένδρα φύτρωναν και ευδοκιμούσαν σε όλη τη γη του Αγίου Αμβροσίου. Τα δένδρα ήσαν αυτοφυή και τα συναντούμε από τις παραθαλάσσιες περιοχές όπως είναι το Βασίλειο και το Αλακάτι μέχρι σε κτήματα ψηλά στο βουνό όπως η περιοχή της Παναγίας της Υπάτης και τα Γυριλιά. Το ελαιομάζωμα άρχιζε τις πρώτες μέρες του Οκτώβρη και διαρκούσε, ανάλογα με την παραγωγή, μέχρι το τέλος του Δεκέμβρη. Στις καλοχρονιές η συγκομιδή επεκτεινόταν μέχρι και τον Μάρτιο. Ο Άγιος Αμβρόσιος διέθετε σύγχρονο για την εποχή του συνεργατικό ελαιοτριβείο με τον πρώτο αυτόματο διαχωριστήρα παγκύπρια. Παράλληλα λειτουργούσαν κατά καιρούς και ιδιωτικά ελαιοτριβεία. Για τα χρόνια προ του 1974 και τα δυο ελαιοτριβεία εργάζονταν αδιάκοπα ολόκληρο το 24ωρο για δυο και πλέον μήνες. Το λάδι εμπορευόταν μέσω του συνεργατισμού ή κατ΄ιδίαν από τους παραγωγούς συμβάλλοντας στην οικονομία των κατοίκων.
Τα σιτηρά αποτελούσαν μια άλλη σημαντική παραγωγή για τους Αγιαμβροσίτες. Τα χωράφια σπέρνονταν εναλλάξ κάθε χρόνο. Ένα χρόνο σπορά και τον επόμενο αγρανάπαυση ή αμειψισπορά για να έχουν καλύτερο αποτέλεσμα. Οι καλλιέργεια των χωραφιών γινόταν με μηχανικά μέσα για τα πεδινά εδάφη και με τα ζώα για τα επικλινή και απρόσιτα με τρακτέρ. Το θέρισμα μέχρι τελευταία γινόταν με το χέρι και το αλώνισμα με τις αλωνιστικές μηχανές. Καλλιεργούνταν συνήθως σιτάρι και κριθάρι. Είναι τέτοιο το κλίμα και η σύσταση του εδάφους στην περιοχή του Αγίου Αμβροσίου που ακόμη και με χαμηλή βροχόπτωση είχαμε ικανοποιητική παραγωγή. Τα σιτηρά του Αγίου Αμβροσίου χρησιμοποιούνταν πρωτίστως για ίδια κατανάλωση, μια και όλες οι οικοκυρές ζύμωναν τα ψωμιά τους κάθε βδομάδα. Ότι περίζευε πωλείτο στην Κυβέρνηση. Το ίδιο και με το κριθάρι που χρησιμοποιείτο για τα οικόσιτα ζώα και τα κοπάδια. Αμειψισπορά
Γίνεται αντιληπτό ότι οι τρεις καλλιέργειες που μόλις αναφέρθηκαν μαζί βέβαια με τα χρυσόμηλα που θα ακολουθήσουν αμέσως στην επόμενη ενότητα δεν άφηναν ελεύθερο χρόνο για τους Αγιαμβροσίτες αφού μέχρι να τελειώσει η μια δουλειά άρχιζε αμέσως η επόμενη. Είναι χαρακτηριστική η φράση που λεγόταν από συγχωριανούς μας ότι κατάγονται από ένα χωριό στο οποίο δεν υπήρχε ξεκούραση. Τα καλά κόποις κτώνται και ο Άγιος Αμβρόσιος είχε πολλά καλά και πλούσια αγαθά.
6. Χρυσόμηλα-περιοχές, ποικιλίες, εμπορία, συσκευαστήριο, διαλογέας, οικονομία, γλυκό
Τα εύγεστα και πρώιμα χρυσόμηλα είναι συνώνυμα με τον Άγιο Αμβρόσιο. Η φήμη τους και τα δώρα (κανίσσια) από τους Αγιαμβροσίτες έφθαναν σε κάθε γωνιά της Κύπρου. Η διάρκεια της συγκομιδής έφθανε σχεδόν τους δύο μήνες και κάλυπτε την περίοδο από το δεύτερο δεκαήμερο του Μαΐου μέχρι το τέλος Ιουνίου.
Το μεγάλο πανηγύρι κάλυπτε το δεκαπενθήμερο από τις 20 Μαΐου μέχρι τις 5 Ιουνίου. Τις μέρες αυτές όλος ο πληθυσμός του χωριού ήταν από πολύ νωρίς το πρωί μέχρι αργά το απόγευμα στα περιβόλια του χωριού. Η παράδοση στο συσκευαστήριο της Συνεργατικής Εταιρείας Χρυσομηλοπαραγωγών(ΣΕΧ) από τους παραγωγούς–μέλη, η συσκευασία και η φόρτωση συνεχιζόταν μέχρι και τις πρωινές ώρες. Από εκεί με τα μεγάλα φορτηγά του χωριού και τους ακούραστους οδηγούς έφθαναν πριν ακόμη ξημερώσει στις αγορές χονδρικής πώλησης όλων των πόλεων. Παράλληλα μικρά ιδιωτικά αυτοκίνητα με περιοδεύοντες πωλητές, παραγωγούς ή μη περνούσαν από πολλά προάστια και χωριά τις επαρχίας Λευκωσίας και Αμμοχώστου κυρίως και διαλαλούσαν τα μυρωδάτα τους χρυσόμηλα
Τα φρούτα ανάλογα με το μέγεθος τους χωρίζονταν σε διάφορες κατηγορίες. Στα κιβώτια με τα πολύ μεγάλα χρυσόμηλα σημειωνόταν η ένδειξη EXTRA. Αυτά έπαιρναν, όπως είναι φανερό, τις ψηλότερες τιμές στην αγορά. Ακολουθούσαν τα ΑΑ και αυτά από πολύ καλές ποικιλίες και εξαιρετικής ποιότητας. Η ομάδα Α συγκέντρωνε τις μεγαλύτερες ποσότητες και κάλυπτε όλη την περίοδο και όλες ανεξαίρετα τις ποικιλίες. Αυτά ήσαν προσιτά στο μεγαλύτερο μέρος των καταναλωτών. Ο τελευταίος διαχωρισμός Β περιλάμβανε τα μικρού μεγέθους.
Για να υπάρχει αμερόληπτη αντικειμενική ισότητα στον διαχωρισμό των χρυσομήλων τόσο για το συμφέρον των παραγωγών όσο και των καταναλωτών και για εξοικονόμηση εργατικών χεριών για τους παραγωγούς η ΣΕΧ Αγίου Αμβροσίου με πρωτοβουλία του γραμματέα Ανδρέα Τρυπηνιώτη παραγγέλθηκε και κατασκευάστηκε μηχανή διαχωρισμού των χρυσομήλων. Η μηχανή αυτή εγκαταστάθηκε στο συσκευαστήριο της ΣΕΧ το 1972 και λειτούργησε με άριστα αποτελέσματα απαλλάσσοντας τους παραγωγούς από τον κουραστικό διαχωρισμό και εξοικονομώντας τους πολύτιμο χρόνο για το μάζεμα.
Τα χρυσόμηλα του Αγίου Αμβροσίου δεν είναι μια και μόνη ποικιλία όπως για παράδειγμα τα καϊσιά. Αντίθετα έχουμε γύρω στις τριάντα και πλέον ποικιλίες κάθε μια με το ιδιαίτερο γνώρισμα της. Το όνομα κάθε ποικιλίας σχετίζεται με το χρώμα, την πρωιμότητα, το σχήμα του καρπού, την περιοχή που καλλιεργείται, τον πρώτο γνωστό παραγωγό και άλλα. Μερικές ποικιλίες, για να τα θυμηθούμε, είναι τα προμούδκια, τα κοτσιηνούδκια, τα τουσουνούδκια,, τα τσαππούδκια, τα αθασωτά, τα καμενίτικα, τα καρακαλλούδκια, τα διπλά κ.α. Αυτά ωρίμαζαν τελευταία στη σειρά. Με τα διπλά φτιάχναμε και το ωραιότατο γλυκό. Το γλυκό του χρυσομήλου προσφερόταν σε όλους τους ξένους και από τις νύμφες στους καλεσμένους τους στο γάμο για να πάρουν με την σειρά τους από αυτούς τα καθιερωμένο ξημέρωμα.. Ειδικά για την ποικιλία αυτή λειτούργησε στο χωριό για πολλά χρόνια εργοστάσιο όπου τα χρυσόμηλα αυτά γίνονταν παστά (ξηρά) και προωθούνταν στην αγορά με την νέα μορφή.
. Σήμερα μέσα στην προσφυγιά δύσκολα βρίσκει κανείς σπίτι Αγιαμβροσίτη με δύο μέτρα γης και να μη έχει μια χρυσομηλιά μπροστά στην πόρτα για να θυμίζει κάθε Μάρτη με τους κάτασπρους ανθούς στην κοιλάδα του Πλατάνου και κάθε Μάιο με τα μυρωδάτα χρυσόμηλα την Καννούρα και τα κάτω περβόλια που πάντα μας περιμένουν.
7. Γιορτή της χρυσομηλιάς
Οι Αγιαμβροσίτες αγάπησαν και ύμνησαν τη χρυσομηλιά γιατί ήταν πηγή ζωής γι΄αυτούς. Κατά τον λαϊκό ποιητή Μιχάλη Χριστοφόρου
Όσα της πούμεν πρέπουν της
Τζ΄όσα της πουν αξίζει
Γιατί μυρίζει το χωρκό
Που τον τζαιρό π΄ανθίζει…
Όσοι ντόπιοι και ξένοι δοκίμαζαν τα χρυσόμηλα του Αγίου Αμβροσίου είχαν τα καλύτερα λόγια να λένε για τη εξαιρετική γεύση και τη μυρωδιά τους. Αυτό οδήγησε τους φιλοπρόοδους κατοίκους του να οργανώσουν την πρώτη γεωργική έκθεση παγκύπρια και να προβάλουν τα προϊόντα τους. Η πρωτότυπη αυτή ιδέα έτυχε ενθάρρυνσης από το τότε γεωργικό τμήμα με τον Αναστάσιο Συγκρασίτη να παρέχει την υποστηρικτική τεχνογνωσία. Κοντά στα χρυσόμηλα πρόβαλλαν και άλλα γεωργικά και ζωικά προϊόντα καθώς και ευτραφή ζώα. Η εκδήλωση αυτή πραγματοποιόταν την πρώτη βδομάδα του Ιούνη κατά την οποία αφθονούσαν τα ώριμα χρυσόμηλα και διαρκούσε δυο μέρες. Τα καλύτερα πάντοτε χρυσόμηλα και εκθέματα βραβεύονταν. Βραβεύονταν επίσης οι καλύτεροι χορευτές και ποιήματα.
Στο μεταξύ ο ποιητής Τεύκρος Ανθίας έγραψε ένα ωραίο ποίημα για τη χρυσομηλιά. Ο δάσκαλος Αμβρόσιος Σακκάδας το μελοποίησε σε ρυθμό καλαματιανού και το τραγουδούσαν μαθήτριες του δημοτικού ντυμένες στα μεταξωτά και με φύλλα χρυσομηλιάς πάνω τους χορεύοντας στη μεγάλη αυλή της εκκλησίας. Στο μέσω του κύκλου στεκόταν η πιο ωραία κοπέλα του χωριού ντυμένη και αυτή στα κατάλευκα μεταξωτά με στεφάνι από φύλλα χρυσομηλιάς στο κεφάλι. Η γιορτή της χρυσομηλιάς, όπως καθιερώθηκε να αποκαλείται, είχε σκοπό να υμνήσει το δένδρο που ήταν η πηγή ζωής για τους κατοίκους.
Ο θεσμός διήρκεσε από το 1943 μέχρι το 1950 οπότε ο άγγλος κυβερνήτης της Κύπρου την έκλεισε γιατί κατά την διάρκεια της έκθεσης αναρτήθηκε η ελληνική σημαία και ο κοινοτάρχης Μιχαήλ Πέσιογκες είπε σε έμμετρο λόγο στον Άγγλο κυβερνήτη που παρευρέθηκε ότι οι Κύπριοι προτιμούν την αγκαλιά της φτωχής μάνας Ελλάδας από τη μητριά πλούσια Αγγλία.
Το 1970 με πρωτοβουλία του κέντρου νεότητας Προμηθέας και του Ελληνικού Γυμνασίου Αγίου Αμβροσίου επανάρχισε η γιορτή για να διακοπεί και πάλιν με την τουρκική εισβολή του 1974 και τον εκτοπισμό των Αγιαμβροσιτών από τον αγαπημένο τους τόπο. Για Τρίτη φορά από το 1988 ο χορός της χρυσομηλιάς οργανώνεται από το σωματείο Ελεύθερος Άγιος Αμβρόσιος τόσο στην Κύπρο όσο και στο Ηνωμένο Βασίλειο από το παράρτημα του σωματείου στο Λονδίνο. Το αρχικό τραγούδι της χρυσομηλιάς συμπληρωμένο με δυο ακόμη στροφές από τον δάσκαλο Κύρο Χατζηκύρου τραγουδιέται κάθε χρόνο ηχογραφημένο με την κρυστάλλινη φωνή της μ. Σπυρούλας Χατζηκύρου-Γερολαιμίδου. Η γιορτή της χρυσομηλιάς μαζί με τη γιορτή του πολιούχου Αγίου Αμβροσίου στις 7 του Δεκέμβρη αποτελούν σημείο αναφοράς και πυξίδα για το στόχο της επιστροφής στα αγιασμένα χώματα του Αγίου Αμβροσίου.
Το τραγούδι της χρυσομηλιάς
Μεσ΄ το χρυσάφι στολισμένη
χρυσομηλιά μου αγαπημένη
να σ΄έχουμε στο μάλι μας
είναι σωστό καμάρι μας.
Το φύλλωμα σου το πυκνό
το πράσινο και το στιλπνό
μαγεύει τη ψυχή μας
και είσαι χαρά δική μας.
Χρυσόμηλο μου ζουμερό
είσαι για μας το γιατρικό.
Τα νιάτα μου αισθάνομαι
όταν παρέα κάνουμε
. 8. Πανίδα-άγρια ζώα και πουλιά, οικόσιτα ζώα και κοπάδια
Η πλούσια σε ποικιλόμορφη βλάστηση γη του Αγίου Αμβροσίου έδιδε τροφή και καταφύγιο σε κάθε είδος ζωντανό που υπάρχει στην Κύπρο. Όποιος αξιώθηκε να ζήσει και να περπατήσει στην περιοχή του Αγίου Αμβροσίου μέρα και νύκτα θα συνάντησε τους άφθονους λαγούς που προκαλούσαν τους κυνηγούς να τους αναζητήσουν κατά την περίοδο του κυνηγίου. Οι αλεπούδες έβγαιναν τη νύκτα για αναζήτηση της τροφής τους. Πολλές φορές κατέληγαν στα κοτέτσια των σπιτιών. Το κάθε σπίτι τότε εξέτρεφε κότες για να παίρνει το κρέας και τα αυγά. Οι κόκορες μετρούσαν την ώρα και με το κράξιμο τους ξυπνούσαν τον κόσμο πρωί-πρωί για τη δουλειά.
Τα ενδημικά και αποδημητικά πουλιά γέμιζαν τον αέρα με τα κελαηδήματα τους. Το κοντινό δάσος, η άφθονη τροφή και οι πολλές βρύσες με το καθαρό νερό αποτελούσαν πραγματικό παράδεισο για τα λογής-λογής πουλιά. Τα περδίκια οπωσδήποτε ήσαν αυτά που τραβούσαν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τους κυνηγούς.
Όπως λέχθηκε ήδη κάθε σπίτι είχε κότες στην αυλή του και μιλούμε για μεγάλες αυλές. Πρόσθετα σε πολλά σπίτια βρίσκουμε αυτή την εποχή μια-δυο κατσίκες για το γάλα και τα χαλλούμια. Όσοι κάτοικοι ασχολούνταν με τα περιβόλια και τη γεωργία είχαν στο σπίτι τους απαραίτητα το δικό τους γαϊδούρι και ίσως τα βόδια τους για το όργωμα των χωραφιών. Με τη εισαγωγή των μηχανημάτων τα ζώα αυτά λιγόστευαν. Στα 40 τετραγωνικά χιλιόμετρα γης του Αγίου Αμβροσίου υπήρχαν πάρα πολλά κοπάδια με πρόβατα και άγριες πολύχρωμες αίγες. Όπου και να ταξίδευε κάποιος στα χωράφια του Αγίου Αμβροσίου έπρεπε να συναντήσει αυτά τα ζώα γιατί όλα ήσαν ελεύθερης βόσκησης. Είναι αυτός ο λόγος που τα ζωικά προϊόντα του Αγίου Αμβροσίου με την τόση πλούσια βλάστηση είχαν εξαιρετική και μοναδική γεύση. Εμείς που τα γευτήκαμε να αναζητούμε ακόμη και όμοια δεν βρίσκουμε.
9. Παραλία-ακτογραμμή, λιμενικό καταφύγιο επαγγελματίες και ερασιτέχνες ψαράδες
Με δεκαοκτώ χιλιόμετρα ακτογραμμή είναι προικισμένος ο Άγιος Αμβρόσιος Κερύνειας. Σ΄αυτή την ακτογραμμή, που αποτελεί το ένα πέμπτο ολόκληρης της παραλίας της επαρχίας της Κερύνειας, συναντούμε παραλίες με ξανθή ή μαύρη καθαρή αμμουδιά κατάλληλη για κολύμπι ακόμη και για μικρά παιδιά. Βρίσκουμε επίσης παραλίες με πολύχρωμα χαλίκια με πεντακάθαρα νερά και παραλίες με βραχώδεις περιοχές και βαθειά νερά κατάλληλα για καταδύσεις και επαγγελματικό ή ερασιτεχνικό ψάρεμα.
Όπως είναι γνωστό ο Ήλιος και η θάλασσα αποτελεί οικονομική πηγή για τις χώρες της Μεσογείου γιατί παρέχει πραγματική ξεκούραση για τους επισκέπτες αλλά και για τους ίδιους τους ντόπιους κατοίκους. Τι πραγματικά δεν θα έδιδε ένας ευρωπαίος επισκέπτης, που εργάζεται όλο τον χρόνο σε ένα γραφείο ή σε ένα εργοστάσιο, για να περάσει λίγες μέρες στα καθαρά νερά μιας τέτοιας παραλίας και να απολαύσει το ηλιοβασίλεμα με τον Ήλιο να γέρνει σιγά-σιγά προς τη δύση και να χρυσίζει με τις ακτίνες του όλη τη θάλασσα.
Στον Άγιο Αμβρόσιο είχαμε γύρω στους δεκαπέντε επαγγελματίες ψαράδες που ζούσαν με τις πολυμελείς οικογένειες τους στο λιμενικό καταφύγιο του Λιμνιώνα. Αυτό το μικρό πανέμορφο φυσικό λιμάνι βρίσκεται στα διοικητικά όρια του γειτονικού χωριού Καλογραία. Είναι γνωστό στους ναυτικούς χάρτες ως Stazousapoint και είναι το μόνο φυσικό μέρος σε όλη τη βόρεια κατεχόμενη ακτή της Κύπρου που μπορεί να προστατέψει τα πλεούμενα από τους φοβερούς χειμωνιάτικους βόρειους ανέμους. Από εδώ οι ψαράδες μας εξορμούσαν κάθε πρωί με τις μικρές με τα σημερινά δεδομένα βάρκες τους για να επιστρέψουν με τα νόστιμα φρέσκα ψάρια. Πάρα πολλοί Αγιαμβροσίτες ασχολούνταν καθημερινά με το ψάρεμα ερασιτεχνικά. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιούσαν το καλάμι ή τη σκαρκά ή και μικρό δίκτυ. Ήξεραν καλά την περιοχή και την τέχνη και απολάμβαναν την ενασχόληση τους με τη θάλασσα.
Σε πρόσφατη παρουσίαση του βιβλίου μου προβάλαμε σε διαφάνειες ολόκληρη την ακτογραμμή του Αγίου Αμβροσίου. Δάκρυσαν οι παλαιότεροι που τη γνώρισαν από κοντά. Οι νεότεροι θαύμασαν τις ομορφιές της. Μερικές από τις πολλές παραλίες του Αγίου Αμβροσί δυτικά προς τα ου όπως περιγράφονται με λεπτομέρεια στο βιβλίο μου είναι κατά σειρά από τα ανατολικά προς τα δυτικά οι ακόλουθες: Λιμνώνας, Μούττη του πεύκου, Παχύαμμος, Στάζουσα, Γιαλούδκια, Μαχαζένια, Καμίνι, Άγιος Σίντης, Άγιος Δημητριανός, Πλάτσιες του Λούκα, Βασίλειο, Λεμενάρι ,Μακρύγιαλος, Αλακάτι, Άμμοι του Κούλη, Ταούτης, Τσακκισμοκούππη κ.α. Σημειώνεται επίσης ότι στην ακτογραμμή του Αγίου Αμβροσίου υπάρχουν τρία πανομοιότυπα
τρουλιά. Αυτά είναι φυσικές προεξοχές της στεριάς μέσα στη θάλασσα. Είναι γνωστά με το όνομα του το καθένα. Τρουλλί του Πλατυμάτη ή του Αλακατιού το πρώτο, Τρουλλί του Καπνίση το μεσαίο και Τρουλλί του Γυρούκη το πιο δυτικό. Απέχουν μεταξύ τους από ένα μέχρι και τρία χλμ και περικλείουν πανέμορφες δαντελλωτές ακρογιαλιές στις οποίες νοσταλγούμε να επιστρέψουμε ελεύθεροι.
10. Εκπαίδευση-σχολεία, δημοτικό, ανώτερη ιδιωτική σχολή και γυμνάσιο
Από ιστορικής πλευράς, σύμφωνα με στοιχεία από παραδόσεις, προφορικές μαρτυρίες και άλλες πηγές που ακουμπούν τις μέρες μας, φαίνεται ότι επί τουρκοκρατίας οι κάτοικοι του Αγίου Αμβροσίου και των άλλων γειτονικών κοινοτήτων μάθαιναν τα πρώτα γράμματα σε κρυφό σχολειό στο βυζαντινό μοναστήρι της Μελανδρύνας. Το αρχαίο αυτό μοναστήρι βρίσκεται μεταξύ των κοινοτήτων Αγίου Αμβροσίου και Καλογραίας. Ασφαλώς αυτά τα ελάχιστα γράμματα επικεντρώνονταν στην ανάγνωση και το ψαλτήρι. Αν και πολύ περιορισμένες αυτές οι γνώσεις εν τούτοις ήσαν αρκετές για να σχολιάζονται με ό,τι καλύτερο όσοι τις κάτεχαν.
Με την πολιτική αλλαγή κατά το 1878 , την απομάκρυνση της τουρκοκρατίας και την ανάληψη της διακυβέρνησης της Κύπρου από τους Άγγλους λειτούργησε ιδιωτικό σχολείο στην κοινότητα. Από τους πρώτους δασκάλους αναφέρεται ο συγχωριανός μας Χατζησάββας Κουτσοχέρας πατέρας του μετέπειτα ιερέα του χωριού παπά Ανδρέα Χατζησάββα. Κατά την ίδια περίοδο εργάστηκαν στην κοινότητα και δάσκαλοι από άλλες περιοχές. Το 1883 λειτούργησε επίσημα το πρώτο δημοτικό σχολείο στον Άγιο Αμβρόσιο. Από αυτή τη χρονική περίοδο η εκπαίδευση στην κοινότητα αρχίζει δειλά-δειλά να παίρνει συνεχή ανοδική πορεία. Το 1887 ο τόπος διδασκαλίας μετακινείται από ιδιωτικούς χώρους και στεγάζεται στον περίβολο της εκκλησίας όπου ο Χατζηπαυλής έκτισε με δικές του δαπάνες το πρώτο σχολικό κτήριο. Στο χώρο αυτό λειτούργησε το δημοτικό σχολείο μέχρι το 1923. Κατά αυτό το έτος το σχολικό κτήριο μετατράπηκε σε αναγνωστήριο που αποτελούσε πρωτοποριακό είδος για την εποχή του. Στο μεταξύ το σχολείο στελεχωμένο πια με δυο δασκάλους μεταστεγάστηκε σε μεγαλύτερο κτήριο, τα κάτω σχολεία όπως έμειναν γνωστά, με ευρύχωρους χώρους και εξωτερική μεγάλη αυλή.
Το 1936 κτίστηκε στη νότια πλευρά του χωριού μέσα στο πευκόφυτο δάσος το νέο κτήριο του σχολείου αποτελούμενο από τρεις τάξεις και γραφείο. Οι δυο σχολικοί χώροι λειτούργησαν από κοινού μέχρι το 1953 οπότε προστέθηκαν άλλες τρεις αίθουσες διδασκαλίας στο νέο σχολείο. Το συμπληρωμένο πια κτήριο του δημοτικού σχολείου με τους δυο ανθόκηπους και το μεγάλο δενδρόκηπο αποτελεί στολίδι και καμάρι κάθε Αγιαμβροσίτη. Αναφέρεται σχετικά ότι στο νέο κτήριο υπήρχε πρόνοια ενοποίησης δυο διαδοχικών αιθουσών, με την εύκολη μετακίνηση του ξύλινου διαχωριστικού, ώστε να παρέχεται η δυνατότητα πραγματοποίησης εκδηλώσεων σε εσωτερικό χώρο.
Από το 1936 το δημοτικό σχολείο Αγίου Αμβροσίου συμπληρώνεται σε πλήρες εξατάξιο. Κατά καιρούς μάλιστα , λόγω αύξησης του αριθμού των μαθητών, λειτουργεί με επτά δασκάλους. Τα μαθήματα της Γυμναστικής της Φυσικής επιστήμης και του Σχολικού κήπου διεξάγονταν σε ανοικτούς χώρους. Υπήρχαν επίσης εξειδικευμένοι δάσκαλοι για τα μαθήματα της Μουσικής της Τέχνης των Θρησκευτικών κ.λπ. Από το δημοτικό σχολείο Αγίου Αμβροσίου πέρασε ένας μεγάλος αριθμός δασκάλων . Πολλοί από αυτούς άφησαν τη δική τους σφραγίδα στους κατά καιρούς μαθητές του σχολείου. Ξεχωριστές αναφορές γίνονται για τον Σέργη Παπαδόπουλο, την Αναστασία Χατζηθωμά , τον Αμβρόσιο Σακκάδα, την Κοραλλία, τη Σταυρινή τη Θεσσαλία κ.λπ. Από τους νεότερους διευθυντές αναφέρονται οι Στέλιος Σαββίδης, Γαβριήλ Ζάρκος, Ιωάννης Γιαννάκη, Χαρίτων Πέτρου, Γεώργιος Κορέλλης, Ιωάννης Χαραμαντάς, Γεώργιος Ορφανίδης, Λέανδρος Προύντζος και Κύρος Χατζηκύρου.
Κατά την εικοσαετία που προηγήθηκε του χουντικού πραξικοπήματος και της βάρβαρης τουρκικής εισβολής στην Κύπρο τον Ιούλιο και Αύγουστο του 1974, που είχαν ως τραγικό αποτέλεσμα τη βίαιη εκδίωξη των νόμιμων και μόνιμων κατοίκων από τις πατρογονικές εστίες το δημοτικό σχολείο Αγίου Αμβροσίου στελεχωνόταν από ένα μεγάλο αριθμό δασκάλων που προερχόταν από την ίδια την κοινότητα. Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία του υπουργείου παιδείας τις πρώτες θέσεις με την πιο πολύχρονη υπηρεσία κατέχουν η Αγγελική Χριστοφόρου Τρυπηνιώτη ως η κατ’εξοχή δασκάλα της πρώτης τάξης και ο Κύρος Χατζηκύρου, ο οποίος ως δάσκαλος αρχικά και αργότερα για πολλά χρόνια ως διευθυντής ανέβασε πολύ το επίπεδο του σχολείου. Η πειθαρχία, η τάξη, οι επιδόσεις των μαθητών στα μαθήματα και στο στίβο σε συνάρτηση με το φυσικό περιβάλλον τόσο του ίδιου του σχολείου όσο και του ευρύτερου χώρου το κατέτασσαν μέσα στα πρώτα δημοτικά σχολεία παγκύπρια. Ο ίδιος ο Κωνσταντίνος Σπυριδάκης ως υπουργός παιδείας ενθουσιάστηκε τόσο πολύ όταν επισκέφτηκε το σχολείο λέγοντας χαρακτηριστικά πως σ’αυτό τον τόπο κατοικούν οι θεοί.
Παρά το γεγονός ότι από το 1959 λειτουργούσε το ελληνικό γυμνάσιο Αγίου Αμβροσίου και κατά συνέπεια η σκυτάλη για τα πολιτιστικά δρώμενα της κοινότητας αναλαμβανόταν από το ανώτερο εκπαιδευτικό ίδρυμα της περιοχής , εν τούτοις οι εκδηλώσεις του δημοτικού σχολείου είχαν τη δική τους ξεχωριστή σημασία. Ιδιαίτερη ευχαρίστηση στους κατοίκους του Αγίου Αμβροσίου πρόσφεραν οι χριστουγεννιάτικες γιορτές του δημοτικού σχολείου , οι διοργανώσεις αγώνων στίβου γυμναστικών επιδείξεων και ελληνικών χορών και προ πάντων οι τελικές γιορτές του σχολείου με τις ομιλίες των δασκάλων και του διευθυντή και τις βραβεύσεις των αριστούχων μαθητών. Αυτές οι αναμνήσεις συνοδεύουν για πάντα όλους εμάς που τις ζήσαμε είτε ως μαθητές αρχικά είτε ως ενδιαφερόμενοι κάτοικοι της κοινότητας αργότερα. Όλες αυτές οι αναμνήσεις χαλυβδώνουν τη θέληση και τρέφουν την ελπίδα για επιστροφή στον Άγιο Αμβρόσιο.
Μιλώντας για την εκπαίδευση και πολύ περισσότερο για την ίδρυση και λειτουργία εκπαιδευτηρίων έρχεται άμεσα και αβίαστα στη σκέψη του καθενός η πνευματική και πολιτιστική ανάπτυξη, ο σχολικός αθλητισμός καθώς και η καλλιέργεια των ανώτερων επιδιώξεων και στόχων του ανθρώπου. Αυτό ακριβώς συνέβη το 1934 με τη λειτουργία ιδιωτικής σχολής ανώτερης εκπαίδευσης στην κοινότητα Αγίου Αμβροσίου Κερύνειας από τον Ανδρέα Μυλωνά και συνεχίστηκε δυο χρόνια αργότερα από τον Κωστάκη Σαββίδη. Η σχολή αυτή διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην πρόοδο και ανάπτυξη της κοινότητας. Οι απόφοιτοι ήσαν καλά καταρτισμένοι και μπορούσαν να εξασφαλίσουν εργασία στο δημόσιο και ιδιωτικό τομέα.
Το Σεπτέμβρη του 1959 με το τέλος του απελευθερωτικού αγώνα και προτού ακόμη εγκαθιδρυθεί η Κυπριακή Δημοκρατία ο Άγιος Αμβρόσιος διεκδίκησε και κέρδισε την ίδρυση και λειτουργία του Ελληνικού Γυμνασίου Αγίου Αμβροσίου. Η σοφή αυτή ενέργεια απογείωσε κυριολεκτικά τον Άγιο Αμβρόσιο σε όλους τους τομείς. Φιλομαθείς μαθητές και φιλόπονοι καθηγητές με πρωτόγονα μέσα κατάφεραν από κοινού ένα πραγματικό άθλο στην παιδεία. Στα 15 χρόνια που κράτησε η λειτουργία του σχολείου μέχρι το καλοκαίρι της εισβολής του 1974 φοίτησαν εκεί σε ένα νεόκτιστο σχολικό κτήριο μέσα στο δάσος όλοι οι μαθητές του Αγίου Αμβροσίου, της Χάρτζιας, της Καλογραίας και της Τρυπημένης. Στη συνέχεια πολλοί από τους απόφοιτους σπούδασαν διάφορες επιστήμες στο εξωτερικό και άλλοι ασχολήθηκαν επαγγελματικά σε διάφορους τομείς όπου και διακρίθηκαν. Παράλληλα το γυμνάσιο αναβάθμισε τα πολιτιστικά πράγματα στον Άγιο Αμβρόσιο με αποτέλεσμα να συζητούνται καθημερινά στο χωριό ανώτερα πνευματικά θέματα.
Πρόσθετα με την αδιαμφισβήτητη πνευματική και πολιτιστική ανάπτυξη της κοινότητας και των γειτονικών χωριών Χάρτσιας, Καλογραίας και Τρυπημένης παρατηρήθηκε ταυτόχρονα μια πολύ σημαντική οικονομική ανάπτυξη. Με τη λειτουργία του Γυμνασίου όλοι οι τομείς της οικονομίας με τους οποίους απασχολούνταν οι κάτοικοι κατά την περίοδο αυτή άρχισαν πολύ γρήγορα να παίρνουν θεαματική ανάπτυξη με αποτέλεσμα να συμβάλουν με τη σειρά τους στην άνοδο του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων.
11. Εκκλησίες, παλαιά μοναστήρια, ξωκλήσια
Οι Αγιαμβροσίτες ήσαν προ της καταστροφής του 1974 εξ αιτίας της τουρκικής κατοχής και εξακολουθούν στην προσφυγιά και στη διασπορά να είναι βαθιά θρησκευόμενοι άνθρωποι. Δεν είναι υπερβολή να λεχθεί ότι δεν υπάρχει εκκλησία στην ελεύθερη Κύπρο που να μη συμπεριλαμβάνει στο εκκλησίασμα Αγιαμβροσίτες νοουμένου ότι κάποιοι από τους 2000 κατοίκους του διαμένουν κάπου κοντά.
Πολλά τα εκκλησιαστικά μνημεία της περιοχής μας. Στο κέντρο της κοινότητας βρίσκεται η μεγαλοπρεπής εκκλησία χαρισμένη στον Άγιο Αμβρόσιο. Κτίστηκε κατά το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα πάνω στα θεμέλια παλαιότερου ναού. Η εκκλησία ήταν πετρόκτιστη με ασβεστοπηλό από καμίνια της περιοχής. Υπήρχε πρόνοια για διπλό καμπαναριό ωστόσο κτίστηκε μόνο το ένα και μάλιστα για πολλά χρόνια στο μισό ύψος. Στο καμπαναριό αυτό εγκαταστάθηκε μια από τις τρεις πιο γλυκόηχες καμπάνες στην Κύπρο. Ο ήχος της ακουόταν πέραν των δέκα χιλιομέτρων μακριά. Η δεύτερη παρόμοια καμπάνα βρίσκεται στο Μοναστήρι του Κύκκου και η Τρίτη σε μεγάλη κοινότητα της επαρχίας Λάρνακας. Το καμπαναριό αυτό συμπληρώθηκε κατά τη δεκαετία του 1960 από τον πρωτομάστορα Σάββα Μίλλερ και εγκαταστάθηκε σ΄αυτό νέα καμπάνα μικρότερη από την πρώτη. Το δεύτερο καμπαναριό δεν προχώρησε. Οι κατακτητές εγκατέστησαν σ΄αυτό μεταλλικό μιναρέ. Η εκκλησία μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τζαμί κατά παράβαση όλων των ηθικών κανόνων και του διεθνούς δικαίου.
Το ξυλόγλυπτο εικονοστάσι της εκκλησίας είναι μοναδικό στο είδος του. Οι ξύλινοι δοκοί του είναι κενοί εσωτερικά ενώ τα σκαλίσματα στις όψεις με σταφύλια , τις αμπέλους και τα πουλιά αποτελούν χάρμα οφθαλμών. Εδώ ο κάθε Αγιαμβροσίτης έζησε τις μεγαλύτερες χαρές αλλά και τις λύπες του. Γονάτισε μπροστά στις εικόνες ευχαριστώντας τον Θεό και τον Άγιο Αμβρόσιο για ότι του πρόσφερε αλλά και παρακαλώντας για αυτό που ανέμενε. Μέσα στο ναό, που ήταν και ο μοναδικός στο χωριό, τελούνταν όλες οι θρησκευτικές ακολουθίες με αποκορύφωμα τις ακολουθίες των μεγάλων εορτών των Χριστουγέννων και προ πάντων του Πάσχα.
Στον περίβολο της εκκλησίας διαδραματίζονταν τα κυριότερα γεγονότα της κοινότητας. Ήταν η αρχαία αγορά της Αθήνας του Περικλή. Το πρώτο δημοτικό σχολείο του χωριού και μετέπειτα αναγνωστήριο και καφενείο αποτελούσε το κέντρο αναφοράς της κοινότητας. Στη βόρεια πλευρά της εκκλησίας στηνόταν κάθε Λαμπρή η τριζογύρα που ήταν το παραδοσιακό Λαμπριάτικο παιχνίδι των Αγιαμβροσιτών. Επίσης εδώ λάμβανε χώρα η πρώτη παγκύπρια γεωργική έκθεση και ο χορός της χρυσομηλιάς.
Ο Άγιος Αμβρόσιος γιόρταζε στις 7 του Δεκέμβρη κάθε χρόνο με την κοινότητα σύσσωμη να συμμετέχει στη γιορτή του πολιούχου Αγίου. Επειδή η γιορτή του Αγίου Αμβροσίου συνέπιπτε με το χειμώνα , κατά την πρώτη του Σεπτέμβρη είχαμε το μικρό πανηγύρι του Αγίου Αμβροσίου όπου διεξαγόταν μικρή εμποροπανήγυρη. Μετά την εισβολή όλος ο εσωτερικός διάκοσμος της εκκλησίας συλήθηκε, οι Άγιες εικόνες μάλλον οδηγήθηκαν στα μεγάλα παζάρια και η εκκλησία μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τζαμί. Το εικονοστάσι απογυμνωμένο από τις εικόνες παρέμεινε στην εκκλησία και καλύφθηκε με ένα άσπρο ξύλινο διαχωριστικό. Επίσης έκλεισε με πέτρινο κτίσιμο και η νότια είσοδος της εκκλησίας. Τώρα στην προσφυγιά ο κάθε Αγιαμβροσίτης έχει στο σπίτι του μια φωτογραφία της εκκλησίας και μια εικόνα του Αγίου Αμβροσίου. Παρακαλεί τον Άγιο να μεσολαβήσει για συντόμευση του χρόνου της δοκιμασίας και επιστροφή στον τόπο μας.
Στη βόρεια πλευρά του χωριού απέναντι από το σπίτι του Ανδρέα Τάκκα δίπλα ακριβώς από τη φουντάνα της υδατοπρομήθειας βρισκόταν έως το 1974 το μικρό παρεκκλήσι του Αγίου Αμβροσίου. Ενάμιση τετραγωνικό μέτρο η όλη κατασκευή με λιγότερο από δυο μέτρα ύψος. Εδώ υπήρχε εικόνα του Αγίου και καντήλι. Στο χώρο αυτό κατέληγε η μεγάλη λιτανεία που ξεκινούσε κάθε Δευτέρα της Λαμπρής το απόγευμα από τη μεγάλη εκκλησία με τη συμμετοχή όλων των κατοίκων του Αγίου Αμβροσίου και των αποδήμων που κατέκλυζαν το χωριό για να γιορτάσουν το Πάσχα. Αυτή η λιτανεία και η δέηση προς τον Άγιο Αμβρόσιο ήταν το αποκορύφωμα της Λαμπρής στον Άγιο Αμβρόσιο. Δυστυχώς σήμερα το εκκλησάκι έχει εκθεμελιωθεί και καταστραφεί ολοσχερώς.
Πέραν της μεγάλης εκκλησίας του Αγίου Αμβροσίου επισκόπου Μεδιολάνων η ευρύτερη περιοχή του χωριού ήταν διάσπαρτη από εξωκλήσια και παλιά μοναστήρια. Στα ανατολικά του χωριού βρίσκονται τρεις θαυμάσιες εκκλησίες που ήσαν παλιά βυζαντινά μοναστήρια. Αυτά είναι ο Αντιφωνητής χαρισμένος στον Αρχάγγελο Μιχαήλ που γιόρταζε στις 6 Σεπτεμβρίου και 8 Νοεμβρίου, η Μελανδρύνα χαρισμένη στη κοίμηση της Θεοτόκου γιόρταζε στις 15 Αυγούστου και η Υπάτη χαρισμένη στη γέννηση της Παναγίας γιόρταζε στις 8 του Σεπτέμβρη.
Η εκκλησία του Αντιφωνητή με οκταγωνική αρχιτεκτονική μορφή και τις θαυμάσιες τοιχογραφίες που συλήθηκαν από τους Τούρκους κατακτητές και η Μελανδρύνα που σχεδόν κατάρρευσε μετά την τουρκική κατοχή βρίσκονται μέσα στα διοικητικά όρια της γειτονικής κοινότητας Καλογραίας, ωστόσο εδώ κατέφευγαν οι κάτοικοι των γύρω χωριών για να τελέσουν τη θεία λειτουργία και να αναπέμψουν τις προσευχές τους προς τον Θεό. Η κατάλευκη εκκλησία της Υπάτης με τα κεραμίδια στη στέγη βρίσκεται μέσα στα διοικητικά όρια του Αγίου Αμβροσίου νοτιοανατολικά του χωριού, σε ένα ωραιότατο πευκόφυτο λόφο με αιωνόβιες ελιές στην αυλή της. Η θέα από εκεί είναι θαυμάσια αφού διακρίνεται ολόκληρη η επαρχία Κερύνειας μέχρι και τον Κορμακίτη. Εδώ κατέφευγαν οι Αγιαμβροσίτες για να επικαλεσθούν τη χάρη της. Είναι πολλές οι περιπτώσεις που η Παναγία θαυματούργησε σε παρακλήσεις συγχωριανών που επικαλούνταν τη χάρη της.
Μεταξύ των τριών πιο πάνω εκκλησιών στο βόρειο άκρο του τράχωνα του Αγίου Γεωργίου βρίσκονταν τα ερείπια του παλαιού οικισμού του Αγίου Γεωργίου. Ο οικισμός αυτός καταστράφηκε από τους πειρατές και οι κάτοικοι του διέφυγαν προς τη Μεσαορία φθάνοντας μέχρι τον Άγιο Γεώργιο του Σπαθαρικού όπου κατά την παράδοση αλλά και γραπτές μαρτυρίες έκτισαν το ομώνυμο χωριό. Μετά από τις επιδρομές των πειρατών κάποιοι από αυτούς επέστρεψαν ξανά στην περιοχή και έκτισαν τον Άγιο Αμβρόσιο στη σημερινή του θέση. Στα ερείπια του Αγίου Γεωργίου των Λυμπούρων ή της Μελανδρύνας όπως ονομάζεται υπήρχε πολύ μικρό εκκλησάκι στο χώρο που ήταν κάποτε η εκκλησία και αυτή μικρή. Κάθε Τρίτη της Λαμπρής και ενόσω υπήρχε δεύτερος ιερέας στον Άγιο Αμβρόσιο πήγαιναν εκεί οι κάτοικοι με τα γαϊδούρια τους μέσα από το μονοπάτι του δάσους και τελούσαν τη θεία λειτουργία. Αυτή θύμιζε πολύ τα αναγνώσματα του Παπαδιαμάντη. Μετά την υπαίθρια λειτουργία απολάμβαναν όλοι μαζί το πρόγευμα μέσα στην ανοιξιάτικη φύση.
Στα δυτικά του Αγίου Αμβροσίου στο τέταρτο χιλιόμετρο προς την Κερύνεια, έναντι του πλαγιόδρομου προς το γειτονικό χωριό Χάρτζια και ακριβώς δίπλα από την παραλία με τη πεντακάθαρη θάλασσα βρίσκεται η μικρή εκκλησία του Αγίου Δημητριανού. Εδώ τελείτο παλιά λειτουργία κατά την 6η Νοεμβρίου οπότε γιόρταζε ο Άγιος Δημητριανός επίσκοπος Χύτρων. Κατά την παράδοση ο Άγιος Δημητριανός μετέτρεψε σε βράχο τον υπερμεγέθη σκαντζόχοιρο που έβγαινε στη στεριά και κατέτρωγε ανθρώπους και ζώα και ερήμωνε τη γη. Από τότε ο Κατσόσιοιρος, όπως ονομάζεται, η βραχονησίδα Χοτή είναι εκεί στα 600 περίπου μέτρα από την ξηρά έναντι της μικρής εκκλησίας. Στον ίδιο χώρο διεξάγονταν οι εκδηλώσεις για τη γιορτή του κατακλυσμού με θαλάσσια αγωνίσματα κολύμβησης και ολισθηρό ιστό. Στις εκδηλώσεις λάμβαναν μέρος κάτοικοι από τον Άγιο Αμβρόσιο και τη Χάρτζια.
Πιο δυτικά προς την Κερύνεια στον Τράχωνα του Άη Γιωρκού πριν την κοιλάδα του αγροτικού οικισμού του Πλατυμάτη 500 περίπου μέτρα νότια του αυτοκινητόδρομου υπήρχε εκκλησία χαρισμένη στον Άγιο Γεώργιο. Ήταν γνωστός ως Άγιος Γεώργιος του Πλατυμάτη. Μικρή σχετικά αλλά ωραία εκκλησία γιόρταζε κάθε Τρίτη της Λαμπρής. Εδώ ο ιερέας και οι χωριανοί πήγαιναν με τα ζώα τους στολισμένα με τις υφαντές κουβέρτες και τελούσαν τη θεία λειτουργία. Στη συνέχεια προγευμάτιζαν όλοι μαζί και όσοι είχαν χωράφια κοντά άρχιζαν το θέρος με τα δρεπάνια. Οι υπόλοιποι επέστρεφαν στο χωριό. Η διάρκειας μιας ώρας διαδρομή με τα ζώα δεν τους έφτανε να διηγηθούν όλες τις ιστορίες.
Στον αγροτικό οικισμό του Ταούτη δεκαπέντε χιλιόμετρα δυτικά του χωριού ευρίσκονταν τα ερείπια μικρής πετρόκτιστης εκκλησίας της Αγίας Αικατερίνης. Κάποτε η εκκλησία αυτή εξυπηρετούσε τις θρησκευτικές ανάγκες των αγροτών που διέμεναν στον οικισμό. Ένα χιλιόμετρο πιο πέρα στον τράχωνα του Γυρούκη δεξιά του δρόμου προς τον οικισμό του Βούρκαρη σε κτήμα που ανήκει στον Χριστόδουλο Τυρίμου βρίσκονταν τα ερείπια της εκκλησίας της Άγιας όπως ήταν γνωστή. Και αυτή η μικρή εκκλησία καταστράφηκε από καιρό. Τα αθάνατα αυτά προσκυνήματα φέρουν στη μνήμη ολόκληρη την ιστορία του τόπου μας με την εκκλησία στο επίκεντρο της ζωής τους. Με τη δύναμη του Θεού και της Παναγίας μπροστά ξεκινούσαν κάθε τους δουλειά και με ευχαριστίες προς τους Αγίους τέλειωναν. Έτσι κρατήθηκαν οι άνθρωποι, η πίστη και οι παραδόσεις τους για αιώνες σ΄αυτό το πικρό σταυροδρόμι του κόσμου.
12. Γιορτές- Αγίου Αμβροσίου, Χριστούγεννα, Λαμπρή-Δευτέρα της Λαμπρής λιτανεία.
Οι Αγιαμβροσίτες γιόρταζαν όλες τις θρησκευτικές γιορτές με το απαιτούμενο σεβασμό. Στις μεγάλες γιορτές οι κάτοικοι και προπάντων οι εορτάζοντες πήγαιναν στην εκκλησία με τα κόλλυβα και τους πέντε άρτους που ετοίμαζαν στο σπίτι τους. Μετά την εκκλησία επέστρεφαν σπίτι τους και ετοίμαζαν το φαγητό για τους δικούς τους. Η γιορτή του Αγίου Αμβροσίου στις 7 Δεκεμβρίου ήταν παγκοινοτική γιορτή και σχολική αργία. Όλος ο κόσμος πήγαινε στην εκκλησία τόσο το προηγούμενο βράδυ κατά τον εσπερινό όσο και την ημέρα της γιορτής. Μετά την εκκλησία ό κόσμος παρέμεινε στο χωριό τηρώντας την αργία. Μόνο όσοι είχαν να φροντίσουν τα ζώα τους πήγαιναν στα χωράφια.
Τα Χριστούγεννα και προπάντων η Λαμπρή απαιτούσαν ιδιαίτερη προετοιμασία. Από νωρίς οι οικοκυρές καθάριζαν από γωνιάς τα σπίτια και τα ασπρόγιαζαν. Τα Χριστούγεννα φτιάχνονταν οι κουραπιέδες και τα άλλα ζαχαρωτά από τις γυναίκες του σπιτιού ενώ οι άνδρες κουβαλούσαν στο σπίτι ξύλα και αρωματικά φυτά για το φούρνισμα και το κάπνισμα του χοίρου που μεγάλωνε το κάθε σπίτι. Μετά την εκκλησία η ζεστή κοτόσουπα για την οικογένεια και ακολούθως ο καθένας στη δουλειά του για την διαδικασία του χοίρου. Ήσαν πράγματι μοναδικές οι μυρωδιές και οι γεύσεις των χοιρινών παστών και των λουκάνικων του Αγίου Αμβροσίου. Τόσο τα Χριστούγεννα όσο και η πρωτοχρονιά περνούσε με οικογενειακές συγκεντρώσεις και φαγοπότια. Οι ταβέρνες επίσης του χωριού είχαν την τιμητική τους τέτοιες μέρες.
Οι σήκωσες του πενηνταημέρου και η Δευτέρα της Καθαρής εύρισκε τον Άγιο Αμβρόσιο σε ένα διήμερο ξεφαντώματος. Τη χρονική αυτή περίοδο υπήρχε μια μικρή ύφεση στις γεωργικές ασχολίες και διδόταν η ευκαιρία στον κόσμο να χαλαρώσει κομμάτι. Οικογενειακές συνάξεις και φαγοπότι με τραγούδι σε συγγενικά σπίτια ή τη Δευτέρα της Καθαρής στα χωράφια αν βέβαια το επέτρεπε ο καιρός.
Η Λαμπρή διαρκούσε τρεις μέρες. Ξημερώματα Κυριακής όλοι στην εκκλησία για τον Καλό Λόγο. Ακολουθούσε η ζεστή σούπα συνοδευόμενη με τις φλαούνες αυτή τη φορά. Το μεσημέρι ετοιμαζόταν το κύριο γεύμα με τον οβελία ή το ψητά στο φούρνο. Μετά το φαγητό όλοι ξανά στην εκκλησία για τη λειτουργία και στη συνέχεια στην αυλή της εκκλησίας για το μοναδικό παιχνίδι της τριζογύρας. Παλαιότερα διεξάγονταν και άλλα παιγνίδια στην αυλή της εκκλησίας όπως άλμα τριπλούν(τριάππιδια) και άρση βαρών(διτζήμι). Η Δευτέρα της Λαμπρής άρχιζε με εκκλησιασμό το πρωί. Στις δυο περίπου μετά το μεσημέρι είχαμε τη μεγάλη Λιτανεία στο εκκλησάκι του Αγίου Αμβροσίου στη βόρεια άκρη του χωριού. Στην πορεία αυτή με μπροστάρηδες τους ιερείς και τους ψάλτες με τα εξαπτέρυγα και την εικόνα του Αγίου Αμβροσίου συμμετείχαν όλοι οι χωριανοί και οι απόδημοι του Αγίου Αμβροσίου. Ήταν πράγματι το αποκορύφωμα των Λαμπριάτικων εκδηλώσεων με την εκκλησία και τα καφενεία να είναι γεμάτα κόσμο και τις κροτίδες να ακούονται παντού. Η τριζογύρα τραβούσε τον κόσμο με τους νέους άλλοι να κάθονται σ΄άυτή και άλλο να σπρώχνουν και τις κοπέλες να παρακολουθούν από κοντά. Στα παλιά σπίτια με μεγάλες καμάρες λειτουργούσαν οι σούσες με τη διαφορά ότι ανέβαιναν οι κοπέλες σ΄αυτές και παρακολουθούσαν οι νέοι.
13. Τρίτη της Λαμπρής ξωκλήσια
Το τριήμερο της Λαμπρής συμπληρωνόταν την Τρίτη μέρα της Ανάστασης ή του Πάσχα. Για να κατανοήσουμε τη μεγάλη σημασία που έδιδε ο Ορθόδοξος Χριστιανικός κόσμος της Κύπρου στο κοσμοσωτήριο αυτό γεγονός ας θυμηθούμε τη λαϊκή φράση: Τρεις τα Γέννα τρεις τα Φώτα και έξη την Ανάσταση εννοώντας τις ημέρες από την Αγία Πέμπτη μέχρι την Τρίτη της διακαινησίμου.
Με αυτά υπόψη πολλοί Αγιαμβροσίτες πρωί-πρωί της Τρίτης ανεβασμένοι στα ζώα τους με τα σαμάρια τους επικαλυμμένα με πολύχρωμες κουβέρτες έπαιρναν το δρόμο προς τα μικρά ξωκλήσια του Άη Γιώρκη. Οι περισσότεροι όδευαν προς το μέρος του Πλατυμάτη και οι άλλοι με το δεύτερο ιερέα και ψάλτη του χωριού προς το μέρος της Μελανδρύνας όπου και τα αντίστοιχα εκκλησάκια. Αφού ετελείτο η λειτουργία με ένα πραγματικά Παπαδιαμάντιο τρόπο και το Χριστός Ανέστη να αντηχεί στα παρακείμενα χωράφια προγευμάτιζε όλο το εκκλησίασμα μαζί με φλαούνες, ψωμί, χαλλούμια και άλλα είδη. Στη συνέχεια όσοι είχαν δικά τους χωράφια κοντά σήκωναν τα δρεπάνια στα χέρια τους και άρχιζαν το θέρισμα του κριθαριού που είχε ήδη ωριμάσει. Οι υπόλοιποι έπαιρναν το δρόμο της επιστροφής στα σπίτια τους σχηματίζοντας ένα μακρύ καραβάνι. Σε όλο το δρόμο ευχαριστούσαν τον Αναστάντα Χριστό που τους αξίωσε να φθάσουν και να γιορτάσουν το Πάσχα. Αμέσως μετά το Πάσχα έμπαιναν όλες οι δουλειές του Καλοκαιριού με πρώτα τα χρυσόμηλα.
14. Τριζογύρα-σούσες
Η Τριζογύρα ήταν το κατ’ εξοχή παραδοσιακό έθιμο και παιχνίδι της Λαμπρής για τους Αγιαμβοσίτες. Η διαδικασία άρχιζε μήνες πριν την Λαμπρή με την επιλογή ενός μεγάλου ορθόκορμου πεύκου από το διπλανό δάσος. Την Αγία Εβδομάδα αποκοπτόταν το δένδρο και μεταφερόταν στην αυλή της εκκλησίας. Η μεταφορά στα παλιά χρόνια γινόταν με ζευγμένα βόδια και στη συνέχεια με τρακτέρ που έσερνε το βαρύ φορτίο στην αυλή της εκκλησίας με τον Χατζηκκολή ή τον Κυριάκο Φωτίου να έχουν το γενικό πρόσταγμα. Ειδικοί τεχνικοί, πελεκάνοι ή ασχολούμενοι με το επάγγελμα του υλοτόμου, όπως οι Σταυρής του Σοφόκλη, Ανδρέας Κκέλης, Σάββας Μίτας, Κυριάκος Φιλής κ.ά., πλαισιωμένοι από μεγάλο αριθμό νέων του χωριού ζύγιζαν και έστηναν την Τριζογύρα το Μεγάλο Σάββατο.
Η τεχνική και φιλοσοφία του παραδοσιακού αυτού μοναδικού εθίμου προνοούσε την φύτευση στη γη ενός μέρους του κορμού του πεύκου σε βάθος ενάμιση περίπου μέτρου. Το στερέωναν καλά με πέτρες και γύψο με το ένα μέρος να εξέχει άλλο ενάμιση μέτρο και με το πάνω του μέρος σε σχήμα κυλινδρικού κώνου. Σ’ αυτό το σημείο τοποθετούσαν το κύριο μέρος του πεύκου, μήκους 15 περίπου μέτρων ζυγισμένο κατά τέτοιο τρόπο ώστε να ισοζυγίζει με το βάρος ενός ανδρός στο μακρύ και λεπτό μέρος του κορμού, του μουττοφόρου, όπως ονομάζεται και με το βάρος 6-7 ανδρών στο χονδρό μέρος του κορμού. Στο σημείο στήριξης των δυο τεμαχίων σχηματιζόταν βαθούλωμα αντίστοιχο με τον κώνο του κάθετου μέρους. Στο σημείο επαφής τοποθετούσαν κάρβουνα και πετρέλαιο, ούτως ώστε να τρίζει.
Κατά τη λειτουργία της Τριζογύρας ανέβαιναν άνδρες στον οριζόντιο κορμό ώστε να ισοζυγίσει με τον ένα που καθόταν στον «μουττοφόρο». Στη συνέχεια σπρωχνόταν σε περιφορά γύρω από τον κάθετο άξονα από 5-6 άνδρες. Η περιστροφή της Τριζογύρας γύρω από τον άξονα άκολουθούσε φορά αντίθετη με τους δείκτες του ρολογιού. Ένας λόγος που μπορεί να λεχθεί για αυτή την επιλογή είναι γιατί το δεξί χέρι και πόδι έχει περισσότερη δύναμη τόσο για το σπρώξιμο όσο και για τη γρήγορη απομάκρυνση των ανδρών που έσπρωχναν σε ασφαλή χώρο εκτός της περιμέτρου του μουττοφόρου. Η τριβή των καρβούνων με το πετρέλαιο δημιουργούσε ένα δυνατό θόρυβο (τρίξιμο) που ακουγόταν σε μεγάλη απόσταση και από τον οποίο πήρε και το όνομά της Τριζογύρα (γύριζε και έτριζε ταυτόχρονα). Κάθε διαδικασία διαρκούσε 5-6 λεπτά και στη συνέχεια εναλλασσόντουσαν οι πρωταγωνιστές, ενώ οι νέοι και νέες και γενικά όλοι οι κάτοικοι της κοινότητας παρακολουθούσαν από τη διπλανή υπερυψωμένη αυλή της εκκλησίας του Αγίου Αμβροσίου.
Το παιχνίδι ήταν πραγματικά πολύ επικίνδυνο και απαιτούσε ευελιξία, γρήγορες και προδιαγεγραμμένες κινήσεις, ακροβατικές δεξιότητες και συνεχή εγρήγορση. Κάθε πιθανό λάθος θα είχε συνέπειες γι΄αυτό οι συμμετέχοντες πρόσεχαν και τον εαυτό τους αλλά και τους υπόλοιπους.
Θεέ μου ν΄ρταν οι Λαμπρές
να κρεμαστούν οι σούσες.
Να σούζουνται οι όμορφες
και οι μαυρομματούσες.
Αυτό το πολύ ωραίο τετράστιχο ακουόταν παλιά σε όλη την Κύπρο κατά τη διάρκεια του πενηνταημέρου. Ασφαλώς ο Άγιος Αμβρόσιος συμμετείχε ενεργά σ΄αυτό το έθιμο. Κατά γειτονιές οι νεαρές κοπέλες μαζεύονταν στα σπίτια με τα μεγάλα δίχωρα δωμάτια και κρεμούσαν τη σούσα. Στη συνέχεια ανέβαιναν στα δυο άκρα του επίπεδου μακριού ξύλου που τοποθετείτο στο κάτω άκρο του σχοινιού δυο κοπέλες μια δεξιά και μια αριστερά στον άρμενο όπως λεγόταν. Στη μέση κάθονταν άλλες κοπέλες και με την κίνηση των ποδιών άρχιζε να κινείται η σούσα. Αμέσως άρχιζαν και τα τραγούδια από όλες τις κοπέλες. Τα αγόρια και οι υπόλοιποι παρακολουθούσαν και σχολίαζαν. Το ωραίο αυτό παιχνίδι πραγματοποιόταν την Κυριακή και τη Δευτέρα της Λαμπρής και πρόσφερε μεγάλη χαρά σε όλους.
15. Έθιμα-γέννηση, βαφτίσια, αρραβώνες, γάμος, θάνατος
Μια μικρή έστω αναφορά θα ήθελα να κάμω στο τεράστιο αυτό κεφάλαιο για το οποίο οι έρευνες που έχουν διεξαχθεί και τα συγγράμματα που έχουν γραφεί μας οδηγούν πολύ πίσω στην αρχαιότητα. Κυκλοφόρησε πρόσφατα ένα τρίτομο έργο του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών για το θέμα. Το βραβευμένο αυτό έργο της κας Καλλιόπης Χαρμαντά-Πρωτοπαπά είναι βασισμένο πάνω σε ζωντανές μαρτυρίες ανθρώπων απ΄όλη την Κύπρο συμπεριλαμβανομένων και Αγιαμβροσιτών. Κληρονομιά λοιπόν από τους προγόνους συνεχίζονται στις μέρες μας. Εμείς κρατούμε αυτά τα έθιμα και αυτά με τη σειρά τους μας κρατούν σε επαφή με τις ρίζες μας.
Αρχικά όλα τα παιδιά γεννιούνταν στα σπίτια με τη βοήθεια της μάμμης και γυναικών προσκείμενων στη μέλλουσα μητέρα. Το νεογέννητο μωρό μεταφερόταν, από τη γιαγιά του συνήθως στην εκκλησία την όγδοη μέρα της γέννησης όπου ο ιερέας του διάβαζε μια ευχή. Εκκλησίασμα λεγόταν η διαδικασία αυτή. Η λεχώ μετά τον τοκετό παρέμενε στο σπίτι για 40 μέρες. Μετά πήγαινε στην εκκλησία για ν΄αποσαραντώσει. Στις επισκέπτριες που έφθαναν στο σπίτι για να ευχηθούν στο νεογέννητο κερνούσαν παξιμάδια που έφτιαχναν στο σπίτι από προηγουμένως.
Τα βαφτίσια πραγματοποιούνταν όταν το παιδί έφθανε τους τρεις μέχρι και τους 12 μήνες. Αυτά τελούνταν συνήθως στην εκκλησία του Αγίου Αμβροσίου στο χωριό. Μετά το μυστήριο οι συγγενείς και οι νονοί μαζεύονταν στο σπίτι του νεοφώτιστου παιδιού όπου παρακάθονταν στο τραπέζι. Την Τρίτη μέρα της βάπτισης ο νονός έβγαζε το παιδί από τα μύρα και έπλενε ο ίδιος τα ρούχα της βάπτισης. Ακολουθούσε και πάλιν οικογενειακό τραπέζι. Μερικές φορές το βάπτισμα τελείτο στο γειτονικό μοναστήρι του Αντιφωνητή ή και στον Απόστολο Ανδρέα στην Καρπασία όπου όλοι μετέβαιναν εκεί με λεωφορείο. Οι νονοί πρόσφεραν κάθε πρωτοχρονιά μικρά δώρα στα βαφτιστικά και μεταξύ τους υπήρχε πάντα ένα βαθύ αίσθημα αγάπης και σεβασμού.
Οι αρραβώνες ή τα χαρτώματα προηγούνταν πάντα του γάμου. Σημειώνεται ότι παλαιότερα οι νέοι κατέληγαν στον αρραβώνα μετά από συνοικέσιο. Οι προξενήτρες του χωριού ήξεραν καλά τη δουλειά τους. Η χρονική διάρκεια μεταξύ αρραβώνων και γάμου μπορούσε να διαρκέσει από μερικές μέρες μέχρι και δυο και πλέον χρόνια. Συνήθως θα έπρεπε να κτιστεί το καινούργιο σπίτι για το νέο ζευγάρι και μετά να γίνει ο γάμος. Σε περίπτωση που η νύμφη ήταν έγκυος επισπευδόταν ο γάμος.
Ο γάμος ήταν, μάλλον συνεχίζει να είναι, το πιο καθοριστικό γεγονός στον άνθρωπο. Οι προετοιμασίες άρχιζαν μήνες πριν. Αρκετές οι δουλειές και πολλοί οι εμπλεκόμενοι. Καινούργιο σπίτι, προικιά, έπιπλα, προσκλητήρια, κεραστηκά, φαγητά, εκκλησία, κουμπάροι, μουσικοί κ.λπ έπρεπε να είναι στην εντέλεια. Ο γάμος παλιά άρχιζε το Σάββατο με τις τελευταίες προετοιμασίες.και συνεχιζόταν την Κυριακή με το μυστήριο στην εκκλησία. Στη συνέχεια το ανδρόγυνο με τη συνοδεία του ιερέα, της μουσικής και του κόσμου οδηγόταν στο καινούργιο σπίτι. Εκεί οι κουμπάροι κερνούσαν όλο τον κόσμο κονιάκ και γλυσταρκές. Στο σπίτι ήσαν ήδη εκτεθειμένα τα υφαντά σεντόνια για να τα καμαρώσουν οι ξένοι. Το βράδυ της Κυριακής, της Δευτέρας αλλά και της Τρίτης γινόταν μεγάλο γλέντι με τους καλεσμένους, τις ευχές, το φαγητό, το χορό και το τραγούδι μέχρι και τις πρωινές ώρες. Η Τετάρτη ήταν για τους κουμπάρους και τους στενούς συγγενείς. Στις οκτώ μέρες από το γάμο ακολουθούσε ο αντίγαμος όπου και πάλιν το νέο ζευγάρι δεχόταν τις ευχές όσων δεν μπόρεσαν να πάνε στο γάμο.
Το τέλος κάθε ζώντος οργανισμού κλείνει πάντα με τον θάνατο του. Πραγματικό πένθος ήταν ο χαμός αγαπημένου προσώπου στον Άγιο Αμβρόσιο. Οι δυο χιλιάδες κάτοικοι της κοινότητας ήσαν κοντινοί ή μακρινοί συγγενείς μεταξύ τους αλλά προπάντων γνωστοί και φίλοι. Ο χαμός ήταν απώλεια για όλους. Όλο το χωριό συμμετείχε στην εξόδιο ακολουθία και συνόδευε τον αποδημήσαντα με τα πόδια σε μια πορεία ενός και πλέον χλμ από την εκκλησία μέχρι το κοιμητήριο. Το κλάμα και οι ειρμοί ακούονταν καθ΄όλη τη διάρκεια της πορείας. Μετά την κηδεία ακολουθούσαν τα μνημόσυνα στις 8 και στις 40 μέρες και μετά στους τρεις, έξη, εννέα μήνες και στη συνέχεια ανά έτος.
16. Πολιτιστικά-σχολικές εκδηλώσεις, θέατρο, κινηματογράφος, κέντρο νεότητας Προμηθέας, οικογενειακές συνάξεις, ταβέρνες, ομαδικά προσκυνήματα
Ο Άγιος Αμβρόσιος έχει μια μεγάλη παράδοση στα πολιτιστικά πράγματα. Από προφορικές αρχικά και γραπτές αναφορές στη συνέχεια μαθαίνουμε ότι από τις αρχές του 20 αιώνα λειτούργησε πρωτοποριακά τότε στο χωριό αναγνωστήριο. Αυτό ήταν μια σύγχρονη για την εποχή βιβλιοθήκη όπου συγκεντρώνονταν οι άνδρες του χωριού και διάβαζαν βιβλία και εφημερίδες. Κάποτε διάβαζε ένας μεγαλοφώνως και οι υπόλοιποι άκουαν και στο τέλος σχολίαζαν. Κατά καιρούς συνήθως σε εθνικές επετείους ανέβαζαν θεατρικά έργα.
Με την πάροδο του χρόνου διοργανώνονταν εκδηλώσεις από τους μαθητές του δημοτικού σχολείου κατά τις γιορτές των Χριστουγέννων και του νέου έτους. Το 1943 οργανώθηκε για πρώτη φορά παγκύπρια η γιορτή της χρυσομηλιάς και η γεωργική έκθεση για τα οποία έγινε ήδη αναφορά. Κατά τη διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα του 1955-1959 οι νέοι και οι νέες του χωριού ανελάμβαναν τη οργάνωση εκδηλώσεων και ανέβασμα θεατρικών έργων. Αυτό που απογείωσε τον Άγιο Αμβρόσιο στον τομέα αυτό ήταν η ίδρυση και λειτουργία του Ελληνικού Γυμνασίου Αγίου Αμβροσίου το 1959 και του πρώτου και πάλιν παγκύπρια κέντρου νεότητας Προμηθέας Αγίου Αμβροσίου το 1966. Την περίοδο αυτή το δημοτικό σχολείο, το γυμνάσιο και το κέντρο νεότητας ευρίσκοντο σε μια ευγενή άμιλλα μεταξύ τους για την ανάδειξη και πολιτιστική προβολή του Αγίου Αμβροσίου. Οι τελικές εορτές των σχολείων αποτελούσαν σημείο αναφοράς για την κοινότητα. Πάμπολλες οι θεατρικές παραστάσεις και των τριών και οι αθλητικές και ποδοσφαιρικές διοργανώσεις. Οι μαθητές του Αγίου Αμβροσίου πρώτευαν στο στίβο.
Ο κινηματογράφος στον Άγιο Αμβρόσιο λειτούργησε γύρω στο 1962 με προβολές κάθε Σαββατοκύριακο και Τετάρτη. Προσκαλούνταν επίσης κατά καιρούς ξένοι θεατρικοί θίασοι και τραγουδιστές. Οι θεατές προέρχονταν εκτός από τον Άγιο Αμβρόσιο και από τα γειτονικά χωριά Χάρτζια και Καλογραία καθιστώντας έτσι τον Άγιο Αμβρόσιο το πολιτιστικό κέντρο της περιοχής.
Οι οικογενειακές συνάξεις πραγματοποιούνταν στις μεγάλες θρησκευτικές γιορτές, όπως Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά, Θεοφάνεια, Σήκωσες, Λαμπρή. Στις Σήκωσες πολλές φορές γίνονταν τα λογιάσματα ή οι αρραβώνες. Η προετοιμασία και ο ίδιος ο γάμος ήταν αιτία τέτοιων σημαντικών συναντήσεων στην οικογένεια. Λέχθηκε ότι η ευημερία ενός τόπου μετριέται με τον αριθμό των ταβερνών του. Ο Άγιος Αμβρόσιος είχε κατά καιρούς πολλές και καλές τέτοιες ταβέρνες. Σ΄αυτές σερβίρονταν πάντα φρέσκοι μεζέδες της περιοχής. Οι διασκεδάσεις στις ταβέρνες ήσαν καθημερινό φαινόμενο. Σ΄αυτές λάμβαναν επί το πλείστο οι άνδρες και σε κάποιες εξαιρετικές περιπτώσεις μπορούσαν να διαρκέσουν για πολλές ώρες με την άφιξη νέων προσώπων στην αρχική παρέα. Πολλές φορές κάθε ένας που προσερχόταν προσκόμιζε και τους δικούς του μεζέδες από το σπίτι του.
Καθ΄όλη τη διάρκεια του χρόνου αλλά προπάντων τους θερινούς μήνες οι Αγιαμβροσίτες οργάνωναν ομαδικά προσκυνήματα σε διάφορα μοναστήρια της Κύπρου. Τα πολύ παλιά χρόνια οι Αγιαμβροσίτες πήγαιναν στα διάφορα προσκυνήματα με τα ζώα. Με την ευρεία χρήση του αυτοκινήτου στην Κύπρο από το 1920 και μετά περίπου πήγαιναν με το λεωφορείο. Η διάρκεια του ταξιδιού διαρκούσε από μια μέχρι τρεις μέρες ανάλογα με την απόσταση. Τα συνηθέστερα προσκυνήματα εκτός από την Μελανδρύνα ήσαν ο Χρυσοσώτηρας στην γειτονική Ακανθού, ο Άγιος Χρυσόστομος, ο Άγιος Παντελεήμονας, η Παναγία του Κύκκου, ο Άγιος Νεόφυτος, ο Απόστολος Ανδρέας, ο Άγιος Αναστάσιος κ.α. Από τους πολλούς προορισμούς γίνεται αντιληπτό ότι κάθε βδομάδα σχεδόν διδόταν η ευκαιρία στους Αγιαμβροσίτες να προσκυνήσουν σε κάποιο μοναστήρι.
17. Εισβολή, εκτοπισμός, αγνοούμενοι
Το πανέμορφο κεφαλοχώρι της ανατολικής πλευράς της επαρχίας της Κερύνειας από τις 14 Αυγούστου 1974 βρίσκεται κάτω από την τουρκική κατοχή. Όλοι οι αυτόχθονες κάτοικοι του εξαναγκάσθηκαν μέσα από τους βομβαρδισμούς των τουρκικών πλοίων και αεροπλάνων να εγκαταλείψουν τα σπίτια και τις περιουσίες τους και να πάρουν το δρόμο της προσφυγιάς. Από τη θλιβερή, για τη σύγχρονη ιστορία της Κύπρου, πιο πάνω ημερομηνία όλες οι δούλεψες των ιδίων και των προγόνων τους για τρεις χιλιάδες χρόνια έγιναν προϊόν αρπαγής από τον τουρκικό στρατό και τους έποικους που τόσο μεθοδικά η Τουρκία φέρνει στην Κύπρο.
Με τη συνεχιζόμενη κατοχή οι Τούρκοι έχουν αλλάξει τα πάντα. Τα περιβόλια με τις χρυσομηλιές και τα κάθε λογής δένδρα έχουν καταστραφεί. Το περιβάλλον έχει κυριολεκτικά βιαστεί βάναυσα με τις αλόγιστες οικοδομές. Το κοιμητήριο βεβηλώθηκε, τα σχολεία και οι πλατείες βάφτηκαν κόκκινα και γέμισαν με αγάλματα των εισβολέων και κόκκινες ημισελήνους. Η εκκλησία του Αγίου Αμβροσίου, το καύχημα των Αγιαμβροσιτών, μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τζαμί.
Οι 2000 και πλέον κάτοικοι του Αγίου Αμβροσίου διασκορπισμένοι σ’ όλη την ελεύθερη Κύπρο και στις πέντε ηπείρους του πλανήτη μας, απογοητευμένοι από το άδικο που βρήκε τον τόπο μας, διαμαρτύρονται και ζητούν από παντού βοήθεια για δικαίωση. Δώδεκα οικογένειες Αγιαμβροσιτών εξακολουθούν να ζητούν καθημερινά για 41 τώρα χρόνια τα αγαπημένα τους πρόσωπα που συγκαταλέγονται στον μακρύ μαύρο κατάλογο των αγνοουμένων της τουρκικής εισβολής. Υπέρτατο χρέος μας είναι να διεκδικούμε τη γη μας και την ασφαλή επιστροφή στους τόπους μας.
18. Σωματεία, εκδηλώσεις, πορείες, μνήμη κατεχομένων
Μεγάλο πράγματι το κακό που βρήκε την Κύπρο και τον Άγιο Αμβρόσιο μαζί τον Ιούλιο-Αύγουστο του 1974 με τη τουρκική εισβολή να σκορπά το θάνατο και τον τρόμο παντού. Ο εκτοπισμένος κόσμος μας νοικοκύρηδες με σπίτι και όνομα μέχρι χθες βρέθηκαν σκορπισμένοι στο πουθενά. Οι περισσότεροι άνθρωποι πίστευαν ότι θα ήταν μια προσωρινή κατάσταση και σύντομα θα διευθετείτο η λύση και ο καθένας θα επέστρεφε στο σπίτι και τη περιουσία του. Είναι και αυτός ένας λόγος που πολλοί παρέμειναν κάτω από άθλιες συνθήκες μέσα στα αντίσκηνα για μακρύ χρονικό διάστημα.
Δυστυχώς το πράγμα τραβούσε σε χρόνο. Ατέλειωτες άκαρπες συνομιλίες και η μια απογοήτευση διαδεχόταν την άλλη. Μέσα σ΄αυτό το σκηνικό που οι κοινότητες πραγματικά εξαρθρώθηκαν και σχεδόν κανένας δεν ήξερε που κατέληξαν οι υπόλοιποι συγχωριανοί του άρχισαν σιγά-σιγά να δημιουργούνται τα σωματεία των κατεχόμενων κοινοτήτων στις ελεύθερες περιοχές. Πρωταρχικός σκοπός τους ήταν να καταγράψουν αρχικά τους συγχωριανούς να τους φέρουν σε επαφή. Στη συνέχεια να τους βοηθήσουν σε κάποιες περιπτώσεις, να προβαίνουν σε διαμαρτυρίες για τη συνεχιζόμενη κατοχή από την Τουρκία, να διοργανώνουν αντικατοχικές πορείες, να διεκδικούν την ανεύρεση και απελευθέρωση των αγνοουμένων, να διατηρούν τα έθιμα κάθε κοινότητας, να συντηρούν τη μνήμη των κατεχομένων μας κ.α.
Το 1985 με την πρωτοβουλία Αγιαμβροσιτών με κύριο γνώρισμα την αγάπη προς το χωριό μας ιδρύθηκε το Σωματείο Ελεύθερος Άγιος Αμβρόσιος στη Λευκωσία. Σκοποί και στόχοι του όλοι οι πιο πάνω. Με μια πλούσια δράση, ομαδική εργασία και καλό προγραμματισμό έγινε κατορθωτό να ανεγερθεί ιδιόκτητο οίκημα στην Αγλαντζιά. Οι κατά καιρούς πρόεδροι ήσαν οι Σάββας Μ. Θεοφάνους, Κυριάκος Πέσιογκες, Αντώνης Οικονόμου και τώρα ο Κυριάκος Χατζηφιλίππου. Τοπικές επιτροπές του σωματείου λειτουργούν στη Λευκωσία και στη Λεμεσό με πλούσια δράση. Αμέσως μετά την ίδρυση του σωματείου στη Κύπρο δημιουργήθηκε αντίστοιχο στο Ηνωμένο Βασίλειο με προέδρους κατά σειρά τον Δημήτρη Σακκαλλή και τώρα τον Άγγελο Πέσιογκε. Μέλη οι συγχωριανοί που διαμένουν στο Λονδίνο και το Ηνωμένο Βασίλειο με ξεχωριστή δράση πάντοτε τον μ. Κυριάκο Χριστοδούλου ο οποίος ήταν και ιδρυτικό μέλος του LobbyforCyprus.
Στο μεταξύ με πρωτοβουλία του Σέργη Πρωτοπαπά ανασυστάθηκε το Κέντρο Νεότητας Προμηθέας Αγίου Αμβροσίου που ανέστειλε τη λειτουργία του λόγω της τουρκικής εισβολής .Στα τελευταία χρόνια μια πολύ αξιόλογη δραστήρια ομάδα Αγιαμβροσιτών που διαμένουν στη Λεμεσό ίδρυσαν παράρτημα του σωματείου και αναπτύσσουν πλούσια εθνική και πολιτιστική δράση. Το 2009 με έδρα και πάλιν τη Λεμεσό ιδρύθηκε ο Αθλητικός Πολιτιστικός Όμιλος Χρυσομηλιά που διαθέτει ανδρική και γυναικεία ομάδα ποδοσφαίρου και χορευτικό συγκρότημα με πάρα πολλές παρουσιάσεις ανά την ελεύθερη Κύπρο.
Τελευταία από τις εκδηλώσεις των σωματείων του Αγίου Αμβροσίου ξεχωρίζουν η γιορτή και χορός της χρυσομηλιάς και η θρησκευτική γιορτή του Αγίου Αμβροσίου. Στις εκδηλώσεις αυτές παρίστανται ο Μητροπολίτης και οι βουλευτές της Κερύνειας και πλήθος Αγιαμβροσιτών και φίλων. Όλοι νοσταλγούν τις ελεύθερες μέρες στον Άγιο Αμβρόσιο και εύχονται να ξαναέλθουν σύντομα.
19. Τοπική αυτοδιοίκηση, κοινοτάρχης αζάες, Συμβούλιο Βελτιώσεως, Κοινοτικό Συμβούλιο-δραστηριότητες
Η τοπική αυτοδιοίκηση είναι προέκταση των εξουσιών και αρμοδιοτήτων του Υπουργείου Εσωτερικών σε τοπικό επίπεδο. Ο στόχος των εκάστοτε αρχών ήταν να υπάρχει μια τυπική η ουσιαστική τοπική αυτοδιοίκηση για να μπορούν από τη μια να επιβάλλονται και να εισπράττονται οι οφειλές προς το κράτος και από την άλλη να υποβάλλονται εισηγήσεις για τις ανάγκες κάθε κοινότητας από άτομα που έχουν άμεση γνώση του αντικειμένου.
Στον Άγιο Αμβρόσιο είχαμε για μεγάλο χρονικό διάστημα τόσο πριν την εγκατάσταση της Κυπριακής Δημοκρατίας όσο και μετά ως αρχή του χωριού τον κοινοτάρχη(μουχτάρη) μαζί με τους αζάες. Κοινοτάρχης διετέλεσε για πολλά χρόνια ο Μιχαήλ Πέσιογκες. Δυο από τα έργα τους ήταν η συντήρηση των χωμάτινων τότε δρόμων και η προμήθεια νερού με φουντάνες σε καίρια σημεία ανά γειτονιά το 1950. Με την εγκατάσταση της Δημοκρατίας το 1960 στις μεγάλες κοινότητες της Κύπρου εφαρμόστηκε ο θεσμός των Συμβουλίων Βελτιώσεως.
Η 15ετήα από το 1960 μέχρι το Καλοκαίρι της τουρκικής εισβολής του 1974 υπήρξε η χρυσή εποχή του Αγίου Αμβροσίου. Οι Μιχάλης Ανδρέου, Κύρος και Ανδρέας Χατζηκύρου που αποτελούσαν το Συμβούλιο Βελτιώσεως σε συνεργασία με τον κοινοτάρχη ανάπλασαν τον Άγιο Αμβρόσιο. Το γεωργικό μέχρι τότε χωριό μετατράπηκε σε μια σύγχρονη κοινότητα. Ασφαλτοστρώθηκαν όλοι οι δρόμοι μέσα στο χωριό, τοποθετήθηκε νερό στα σπίτια, ηλεκτροδοτήθηκε το χωριό, βελτιώθηκε μερικώς το οδικό δίκτυο προς τη Λευκωσία και προ πάντων ιδρύθηκε το Ελληνικό Γυμνάσιο Αγίου Αμβροσίου που διαδραμάτισε πρωτεύοντα ρόλο στην ανάπτυξη της κοινότητας.
Η προσφυγιά του 1974 μοίρασε τη ζωή μας στα δυο δηλαδή την περίοδο προ και μετά του μεγάλου κακού που μας έφεραν. Τον εκτοπισμένο Άγιο Αμβρόσιο υπηρέτησε ως κοινοτάρχης για 30 και πλέον χρόνια ο Ανδρέας Τρυπηνιώτης ο οποίος διαδέχθηκε τον αποβιώσαντα Μιχαήλ Πέσιογκε. Ούτε δρόμους για επιδιόρθωση είχαμε αυτή την περίοδο ούτε γεφύρια δυστυχώς να φτιάξουμε. Οι προσπάθειες όλη αυτή την περίοδο επικεντρώνονται να κρατηθεί ζωντανός ο ιστός της κοινότητας με την πίστη και την ελπίδα ότι θα ανατραπούν τα τετελεσμένα της εισβολής και να επιστρέψουμε νοικοκύρηδες ξανά στα σπίτια που μας άρπαξαν με τη βία των όπλων.
Το 2012, κοινή συναίνεση όλων των συγχωριανών, ανέλαβα ως νέος κοινοτάρχης του εκτοπισμένου Αγίου Αμβροσίου. Με τον Ανδρέα Προδρόμου ως αναπληρωτή κοινοτάρχη και τους Σάββα Δουκανάρη, Γεώργιο Ττοφή και Παντελή Παντελή μέλη του Κοινοτικού Συμβουλίου και σε συνεργασία με όλα τα οργανωμένα σύνολα της κοινότητας προβαίνουμε σε ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων για να κρατηθεί σε συνοχή ο Άγιος Αμβρόσιος με την πίστη και την ελπίδα ότι θα προβάλει σύντομα η μέρα της δικαίωσης και του γυρισμού.
20. Εκδόσεις
Ένας τέτοιος όμορφος τόπος ήταν πολύ φυσικό να αποτελέσει θέμα για να καταγραφούν κάποια πράγματα με σκοπό να παραμείνουν ως σημείο αναφοράς για όσους τώρα ή αργότερα θα θελήσουν να ασχοληθούν με αυτό. Για την περιοχή του Αγίου Αμβροσίου υπάρχουν γραπτές αναφορές από τα χρόνια της Αναγέννησης και της Ενετικής περιόδου από διάφορους περιηγητές. Περί τα μέσα του περασμένου αιώνα δυο πολύ σημαντικοί εκπαιδευτικοί της Κύπρου οι Νέαρχος Κληρίδης και Παύλος Ξιούτας αναφέρθηκαν στα συγγράμματα με πολύ κολακευτικά λόγια για το μαγευτικό περιβάλλον του Αγίου Αμβροσίου.
Ανάμεσα στα πρώτα γραπτά κείμενα από Αγιαμβροσίτες, εκτός της επίσημης αλληλογραφίας που διεξαγόταν μεταξύ της Κυβέρνησης και της Μητρόπολης με τη τοπική και εκκλησιαστική αρχή του χωριού, μπορεί συγκαταλεχθεί η αλληλογραφία των ξενιτεμένων μας πρώτης και δεύτερης γενιάς και των δικών τους συγγενών στο χωριό. Ο δικός μου παππούς για παράδειγμα μετανάστευσε στην Αυστραλία το 1924 και ζούσε στο Darwin μέχρι το 1942 οπότε σκοτώθηκε από βομβαρδισμούς των Γιαπωνέζων κατά το δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο έγραφε στη γιαγιά μου να τον πληροφορήσει πότε ήταν η Λαμπρή κάθε χρόνο για να ανάψει και αυτός λαμπρατσιά και να γιορτάσει μόνος του την Ανάσταση.
Συμπληρωμένες εκδόσεις για τον Άγιο Αμβρόσιο από Αγιαμβροσίτες έχουμε σε πεζό λόγο και σε ποίηση. Η ποιητική μούσα είναι οπωσδήποτε πιο ελεύθερη και από αυτή την άποψη. Οι ποιητικές εκδόσεις των Αγιαμβροσιτών μπορεί να καταπιάνονται με ποικιλία θεμάτων παρ΄όλο κεντρική πηγή άντλησης των θεμάτων τους είναι ο Άγιος Αμβρόσιος. Ποιητικές εκδόσεις κυκλοφόρησαν οι συγχωριανοί μας Φώτης Βασίλη, Βασίλης Χαπέσιης, Ανδρέας Σωτηρίου και τελευταία ο Γεώργιος Χατζηκυριάκος δυο εκδόσεις. Ο Χατζηκυριάκος έγραψε και άλλα επιστημονικά συγγράμματα και βιβλία για τα φυτά της Κύπρου στα οποία γίνεται ευρεία αναφορά στον Άγιο Αμβρόσιο.
Βιβλία σε πεζό λόγο έγραψαν κατά χρονολογική σειρά ο Φραγκλίνος Σάββα με αναφορά κυρίως σε γεγονότα που έλαβαν χώρα στον Άγιο Αμβρόσιο την περίοδο του μεσοπολέμου. Ο Σάββας Τσιαππούτας κυκλοφόρησε μια επίσης ολιγοσέλιδη έκδοση γύρο στο 1968 με αναφορές σε διάφορες πτυχές της ζωής στον Άγιο Αμβρόσιο και μερική καταγραφή των οικογενειών του χωριού. Ο δάσκαλος Κύρος Χατζηκύρου κυκλοφόρησε δυο βιβλία με το δεύτερο να είναι συμπλήρωση του πρώτου με πρόσθετα στοιχεία προπάντων όσο αφορά το γενεαλογικό δένδρο των οικογενειών του Αγίου Αμβροσίου που αρχίζει από τα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι το τέλος σχεδόν του 20ου. Τα στοιχεία που παρατίθενται στην έκδοση είναι πράγματι προϊόν βαθειάς γνώσης και μελέτης. Τελευταία χρονικά στη σειρά έρχεται η δική μου έκδοση που κυκλοφόρησε στα μέσα του 2015.
21. Αναφορά στο δικό μου βιβλίο το χωριό Άγιος Αμβρόσιος Κερύνειας
Είχαμε τη μεγάλη τύχη να γεννηθούμε και να ζήσουμε ένα μέρος της ζωής μας σε ένα τόπο που όλοι δικαιολογημένα τον αποκαλούν πανέμορφο. Εμείς το λέμε κομμάτι ίδιο της Παράδεισος. Νοσταλγούμε αυτή την ομορφιά για τη γη μας και αυτός ο πόθος που κατάντησε πόνος δεν σβήνει με τίποτε. Είναι αυτές οι σκέψεις από τη μια και η επίγνωση ότι θα πρέπει να κρατήσουμε ζωντανές τις εικόνες, τα ήθη, τους χαρακτήρες και τις ιστορίες των ανθρώπων που έζησαν και δημιούργησαν στα κατεχόμενα μέρη μας που οδήγησαν στη συγγραφή του δικού μου βιβλίου.
Γνωρίζουμε ότι ο αδυσώπητος χρόνος δεν χαρίζεται κανενός. . Είναι κρίμα σήμερα με τα τόσα μέσα να φεύγουν σημαντικοί άνθρωποι και να παίρνουν μαζί τους ένα μέρος από την ιστορία του κάθε τόπου. Με την τουρκική εισβολή και τον εκτοπισμό των κατοίκων του σε όλα τα σημεία της ελεύθερης Κύπρου και του κόσμου όλο αυτό το υλικό κινδύνευε να χαθεί. Η καταγραφή του υπήρξε μια επιβαλλόμενη αναγκαιότητα και ένα χρέος προς το χωριό μας. Με τη συγγραφή και την έκδοση του βιβλίου μου θα ήθελα απλά να αποπληρώσω μια μικρή δόση στο δικό μου κομμάτι αυτού του χρέους. Εμείς ως εκτοπισμένη δυστυχώς κοινότητα μπορεί να μη έχουμε να φτιάξουμε δρόμους και να φροντίσουμε για την καθαριότητα αλλά παραλάβαμε μια πολιτιστική κληρονομιά και έπρεπε να τη διαφυλάξουμε για αυτούς που θα έλθουν
Στο βιβλίο περιγράφεται η ζωή των τελευταίων 150 και πλέον χρόνων στον Άγιο Αμβρόσιο Αμβρόσιο. Ο τόπος, τα περιβόλια, οι εκδηλώσεις, οι εικόνες, οι μυρωδιές, τα μνημεία, τα πολιτιστικά, η ακτογραμμή και πολλά άλλα παρελαύνουν στα μάτια του αναγνώστη. Περιγράφονται επίσης οι άνθρωποι και οι χαρακτήρες τους μέσα από πραγματικές ιστορίες που φθάνουν τις 400. Αντί του αφηγηματικού λόγου το βιβλίο καταπιάνεται με τις αυτοτελείς μικρές ιστορίες των χαρισματικών κατοίκων του Αγίου Αμβροσίου με το πηγαίο χιούμορ και την ζωντάνια και ευστροφία που τους χαρακτηρίζει.
Στο βιβλίο οπωσδήποτε αναφέρονται εκτός από συμβάντα που προκαλούν το μειδίαμα του αναγνώστη αρκετές περιπτώσεις υποθέσεων που αβίαστα προκαλούν βαθειά συγκίνηση. Περιλαμβάνεται στην έκδοση ειδική αναφορά στους πεσόντες, τους αγνοούμενους και άλλες σημαντικές μορφές της κοινότητας. Η έκδοση συμπληρώνεται με πάρα πολλές σπάνιες φωτογραφίες Αγιαμβροσιτών, ένα έγχρωμο δεκαεξασέλιδο με τοπία του Αγίου Αμβροσίου και ονομαστικός κατάλογος όλων των οικογενειών των Αγιαμβροσιτών που κατοικούσαν στο χωριό το 1974 με τοπογραφικό χάρτη με τη γειτονιά που διέμενε ο καθένας.
Η συγγραφή του βιβλίου άρχισε αρχές του 2012 αμέσως μόλις ανέλαβα τα καθήκοντα του κοινοτάρχη στο υφιστάμενο Κοινοτικό Συμβούλιο. Η εργασία βασίστηκε σε δικές μου θύμησες από τα παιδικά μου χρόνια μέχρι και τα χρόνια μετά την προσφυγιά. Είχα την τύχη να ζήσω έντονα τη ζωή στο χωριό και να κάνω παρέα με απλούς ανθρώπους του χωριού με πραγματικά ένα ολόκληρο πανεπιστήμιο γνώσεις ο καθένας. Πάρα πολλές πληροφορίες πήρα επίσης από συγχωριανούς μου που με χαρά μου έδωσαν. Όλοι αυτοί αναφέρονται στον πρόλογο του βιβλίου μου με τις δικές μου ευχαριστίες προς αυτούς. Το έργο κράτησε τέσσερα χρόνια για να γραφεί και να εκτυπωθεί.
Από τον Ιούνιο του 2015 το βιβλίο κυκλοφόρησε σε μια πολύ επιμελημένη έκδοση με πρωτότυπη μορφή όπως χαρακτηρίστηκε από πνευματικούς ανθρώπους της Κύπρου που το διάβασαν. Είναι πραγματικά μεγάλη η ικανοποίηση να ακούονται τέτοια λόγια από τέτοιους ανθρώπους για τον Άγιο Αμβρόσιο και τον κόσμο του. Ήταν τέτοιος ο Άγιος Αμβρόσιος διερωτούνται όσοι για πρώτη φορά έρχονται σε επαφή με το χωριό μέσω του βιβλίου; Η δική μου, καθώς και όλων των Αγιαμβροσιτών, απάντηση είναι ότι ο Άγιος Αμβρόσιος ήταν και είναι κάτι πολύ παραπάνω. Απλά μέσα από το βιβλίο καταβάλλεται προσπάθεια να δοθεί ένα μικρό δείγμα. Φαίνεται ότι ο στόχος αυτός έχει επιτευχθεί. Ο πολύ καταξιωμένος, όπως χαρακτηρίστηκε, ποιητής της Κύπρου Κώστας Μόντης έγραψε σε ένα ποίημα του τον ακόλουθο πολύ σημαντικό στίχο. «Αν δεν έχεις κάτι να πεις μη ανακατεύεις τις λέξεις». Αυτοί που διάβασαν το βιβλίο μου με δικαιώνουν ότι οι 180 000 περίπου λέξεις που χρησιμοποιήθηκαν στο βιβλίο άφησαν μια σημαντική εργασία.
22. Κατάληξη
Νοιώθω μεγάλη τιμή σήμερα γιατί μας δόθηκε αυτή η ευκαιρία να παραστούμε εδώ στο Λονδίνο και να μιλήσουμε για το πιο αγαπητό πράγμα που έχουμε. Αυτό δεν είναι τίποτε άλλο από τον αγαπημένο μας πολύπαθο τόπο. Μιλήσαμε για τον Άγιο Αμβρόσιο που εκεί γεννηθήκαμε και μεγαλώσαμε εμείς, οι γονείς μας και οι γενεές των παππούδων που κατοίκησαν εκεί από τα βάθη της ιστορίας μέχρι τον βίαιο διωγμό μας από τα τουρκικά στρατεύματα το Καλοκαίρι του 1974. Δουλέψαμε με αγάπη και πάθος αυτά τα αγιασμένα χώματα της Κερυνειώτικης γης από τον Άγιο Αμβρόσιο και την Καλογραία στα ανατολικά της πόλης μέχρι τον Καραβά και τη Λάπηθο στα δυτικά και γίναμε ένα μαζί τους.
Κάθε σπιθαμή της κατεχόμενης Κύπρου είναι και μια ανάμνηση που πεισμώνουμε να μη επιτρέψουμε να ξεθωριάσει. Η κοινή συνισταμένη των δραστηριοτήτων όλων των δημοτικών και κοινοτικών συμβουλίων της Κερύνειας σε αυτό το στόχο αποσκοπεί. Η επιθυμία και η προσπάθεια όλων μας είναι στην επιδιωκόμενη και προσδοκώμενη λύση όλοι οι νόμιμοι Έλληνες Κύπριοι κάτοικοι της Κερύνειας από το ένα άκρο μέχρι το άλλο να μπορέσουν να επιστρέψουν στους τόπους τους και να ζήσουν ελεύθεροι.
Θα ήθελα να ευχαριστήσω ειλικρινά το Πανεπιστήμιο Κύπρου και τον αγαπητό καθηγητή κ. Αντώνη Κάκα για τη υλοποίηση αυτής της παρουσίασης. Ευχαριστώ το Ελεύθερο Πανεπιστήμιο της παροικίας, Ευχαριστώ όλα τα μέλη της ομάδας που εργάστηκαν για την πραγματοποίηση της. Ευχαριστώ τον δραστήριο φίλτατο δήμαρχο Καραβά κ. Γιαννάκη Παπαϊωάννου που βρίσκεται απόψε μαζί μας και για τις διευκολύνσεις που προσφέρει στο Κοινοτικό Συμβούλιο Αγίου Αμβροσίου όποτε του ζητηθεί. Πάνω απ΄όλα ευχαριστώ όλους εσάς που μας τιμάτε με την παρουσία σας.
Ευχαριστώ και να είστε καλά με την ευχή να έχουμε σύντομα ελευθερία στην Κύπρο και επιστροφή στην αγαπημένη μας Κερύνεια.
Σάββας Ξιούρης
Πρόεδρος Κοινοτικού Συμβουλίου
Αγίου Αμβροσίου Κερύνειας
18 Φεβρουαρίου 2016
18 Φεβρουαρίου 2016
1. Τοποθεσία-περιγραφή περιβάλλοντος χώρου, μορφολογία
Βρισκόμαστε στην ανατολική γωνιά της Μεσογείου στον 35ον παράλληλο. Εκεί έταξε ο Θεός την Κύπρο μας το τρίτο σε μέγεθος νησί της Μεσογείου. Το σχήμα της είναι το πιο συμμετρικό σε όλη την υφήλιο. Γεωφυσικά η Κύπρος αποτελείται από τις οροσειρές του Τροόδους και του Πενταδακτύλου και την πεδιάδα της Μεσαορίας στη μέση. Επίσης παραλιακά καθ΄όλη την ακτογραμμή περιμετρικά εκτείνεται μια μικρού πλάτους πολύ εύφορη πεδινή περιοχή. Το κλίμα στην Κύπρο είναι μεσογειακό με ήπιο χειμώνα με θερμοκρασίες ημέρας γύρω στους 15 βαθμούς κελσίου και θερμά καλοκαίρια με μέσες θερμοκρασίες γύρω στους 35 βαθμούς στα πεδινά χωρίς να αποκλείονται και ψηλότερες. Στο Τρόοδος και στα παράλια το καλοκαίρι είναι πιο δροσερό. Η Κύπρος είναι από τις σπάνιες περιπτώσεις παγκοσμίως όπου σε ένα μικρό μέρος την ίδια χρονική περίοδο μπορεί κάποιος να κάνει το πρωί μπάνιο στη θάλασσα και το μεσημέρι σε μόνο μια ώρα δρόμο να κάνει σκι στο Τρόοδος.
Διοικητικά η Κύπρος υποδιαιρείται σε έξι επαρχίες με δική της επαρχιακή διοίκηση κάθε μια. Αυτές υπάγονται στο υπουργείο εσωτερικών. Οι επαρχίες είναι: Λευκωσία ,Λεμεσός, Λάρνακα, Πάφος Αμμόχωστος και Κερύνεια. Η Κερύνεια ολόκληρη, το μεγαλύτερο μέρος της Αμμοχώστου που περιλαμβάνει τη χερσόνησο της Καρπασίας και ένα μικρό μέρος της επαρχίας Λάρνακας είναι από το τραγικό καλοκαίρι του 1974 κατεχόμενες από την Τουρκία.
Ο Άγιος Αμβρόσιος Κερύνειας, το δικό μας χωριό για το οποίο θα μιλήσουμε απόψε εδώ στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο στην ομογένεια στο Λονδίνο, βρίσκεται στη πιο μικρή αλλά πανέμορφη επαρχία της Κερύνειας. Μαζί με τα γειτονικά χωριά Χάρτζια και Καλογραία καταλαμβάνουν το ανατολικότατο άκρο της επαρχίας μας. Το χωριό είναι κτισμένο σε οροπέδιο 500 πόδια πάνω από την επιφάνια της θάλασσας σε ένα μαγευτικό τοπίο. Η νότια πλευρά του χωριού ακουμπά στο δάσος με τα σχολεία του δημοτικό και γυμνάσιο να είναι πραγματικά μέσα στα πεύκα. Οι βόρειες γειτονιές του απέχουν μόλις ένα χλμ. από τη δαντελλωτή παραλία. Ανατολικά και δυτικά βρίσκονται οι μαγευτικές κοιλάδες με τα περιβόλια των χρυσομηλιών και άλλων καρποφόρων δέντρων. Πιο πέρα σε ένα μήκος 18 χλμ. βρίσκεται η γη του Αγίου Αμβροσίου με συνεχώς εναλλασσόμενη μορφολογία. Οι λόφοι, οι κοιλάδες και τα ισιώματα διαδέχονται το ένα το άλλο με τα μάτια να μη χορταίνουν την ομορφιά και το πνεύμα να ευχαριστεί τον Θεό για τη μεγαλοψυχία και την απλοχεριά του σε τούτο τον τόπο.
2. Πολεοδομία, Χωροταξία, Σπίτια
Το κτίσιμο του χωριού στη σημερινή του θέση τοποθετείται χρονικά στο δεύτερο ήμισυ του 17ου αιώνα. Προηγουμένως υπήρχαν άλλοι οικισμοί σε γειτνιάζουσες περιοχές που μας πάνε πολύ πίσω. Από παλαιούς χάρτες και αναφορές αλλά και από ευρήματα επιβεβαιώνεται μάλλον ότι η αρχαία πολιτεία Μακαρία βρισκόταν στην περιοχή του Αγίου Αμβροσίου. Άλλοι νεότεροι οικισμοί καταστράφηκαν από επιδρομές των Σαρακηνών που μάστιζαν τα ακρογιάλια της Κύπρου και άρπαζαν τα υπάρχοντα τους.
Σε μια τέτοια λοιπόν χρονική περίοδο οι ιδρυτές του Αγίου Αμβροσίου επέλεξαν το ωραιότερο οροπέδιο της περιοχής μεταξύ δυο κοιλάδων με τρεχούμενο νερό και έκτισαν τα πρώτα σπίτια του χωριού. Όταν ακόμη δεν υπήρχαν καθόλου αυτοκίνητα, ούτε και σκέψη για κάτι τέτοιο, οι προνοητικοί αυτοί κάτοικοι σχεδίασαν και κατασκεύασαν με χειρονακτική εργασία πλατιούς παράλληλους οριζόντιους και κάθετους δρόμους. Έσκαψαν βαθειά αυλάκια για τα νερά της βροχής και οριοθέτησαν σε επίκεντρα σημεία τα κτήρια κοινής ωφελείας. Η μεγαλοπρεπής εκκλησία χαρισμένη στον πολιούχο άγιο Αμβρόσιο δεσπόζει της κεντρικής Πλατείας του χωριού. Τα σχολεία της κοινότητας βρίσκονται σε καίρια σημεία σε πανέμορφο περιβάλλον μέσα στο δάσος με εξαιρετική θέα μέχρι την πόλη της Κερύνειας 30 χλμ. μακριά. Στην κατάλληλη θέση τοποθετήθηκαν επίσης το κοιμητήριο και αργότερα ο αλευρόμυλος, το ελαιοτριβείο και ο αστυνομικός σταθμός. Όλα σε μια αρμονική τάξη που θα τη ζήλευαν οι σύγχρονοι πολεοδόμοι.
Τα σπίτια του χωριού ήσαν κτισμένα με πέτρα της περιοχής που απαιτούσε δεξιοτεχνία γνώσεις και μεράκι από τους κατασκευαστές. Εκτός από το μεγάλο ηλιακό ή και δίχωρο δωμάτιο με την καμάρα υπήρχαν τα υπνοδωμάτια ανάλογα σε αριθμό με το μέγεθος της κάθε οικογένειας, το μαγειρκό(κουζίνα) με την νηστιά για μαγείρεμα με τα ξύλα και τα βοηθητικά δωμάτια για αποθήκευση του σιταριού, του λαδιού όπως και τα υποστατικά για τα ζώα που είχε ο κάθε ένας στο σπίτι του. Τα περισσότερα σπίτια είχαν μεγάλη αυλή.
3. Χλωρίδα-δάσος, θάμνοι, αυτοφυή φυτά
Ο Άγιος Αμβρόσιος είναι κυριολεκτικά πνιγμένος μέσα στο δάσος. Τα σπίτια στη νότια πλευρά του χωριού, το Δημοτικό Σχολείο και τα Γυμνάσιο είναι πραγματικά μέσα στο δάσος. Το δάσος αυτό καλύπτει ολόκληρη τη βόρεια πλευρά της οροσειράς του Πενταδάκτυλου. Είναι εφάμιλλο των δασών που συναντά κανείς στην οροσειρά του Τροόδους με το πλεονέκτημα στην περίπτωση της περιοχής του Αγίου Αμβροσίου το δάσος να αποτελείται από τρία διαφορετικά επίπεδα. Συναντούμε εδώ πανύψηλα πεύκα και κυπαρίσσια. Το ύψος αυτών των δένδρων ιδίως μέσα στις κοιλάδες ξεπερνά τα 15 μέτρα. Στο μέσο επίπεδο έχουμε τους πλατύφυλλους μυρωδάτους θάμνους όπως σχοινιές , μερσινιές και τις πανέμορφες αντρουκλιές. Την πιο χαμηλή βλάστηση αποτελούν οι ξισταρκές, λουβιδιές μαζουλιές, θρουμπιά, βάτοι και οπωσδήποτε τα εκατοντάδες είδη αγριολούλουδα και αγριόχορτα. Μέσα στο δάσος συναντούμε επίσης άγριες ελιές και χαρουπιές, συκιές έτσι για να εξασφαλίζεται με θεία πρόνοια η αειφόρος ανάπτυξη.
Αξίζει να σημειωθεί στην παρούσα παρουσίαση ότι μέσα στο δάσος της περιοχής Αγίου Αμβροσίου, σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες του πολυμαθέστατου συγχωριανού μας Γεώργιου Χατζηκυριάκου, υπάρχουν αυτοφυή μοναδικά φυτά. Ο Γιώργος κατέγραψε και δημοσίευσε μερικά από αυτά που επεσήμανε στην περιοχή της Βυζαντινής εκκλησίας του Αντιφωνητή και του Κρεμμού της Κερύνειας. Οι Αγιαμβροσίτες αγάπησαν και προστάτευσαν το δάσος της περιοχής τους γιατί είχαν πλήρη γνώση ότι αυτό ήταν διαρκής πηγή ζωής για τους ανθρώπους και ζωντανά και πουλιά της περιοχής. Οι πολλές δροσερές πηγές του, η δροσιά των δένδρων, η προμήθεια ξυλείας, τα κυνήγια, τα μανιτάρια, οι απογευματινοί περίπατοι και τόσα άλλα ήσαν μερικά από τα καθημερινά αγαθά από δάσος. Δεν είναι καθόλου υπερβολή να λεχθεί ότι μέχρι το 1974 γνωρίζαμε αυτά όλα τα δένδρα και αυτά, όπως λέει και το τραγούδι, εξέραν το όνομα μας.
4. Άνθρωποι-αριθμός των κατοίκων, ασχολίες
Ο Άγιος Αμβρόσιος από παλιά ήταν το κεφαλοχώρι της περιοχής του. Η πλούσια καρποδότρα γη του από τη μια και οι εργατικοί του άνθρωποι οι υπηρεσίες που προσφέρονταν μαζί με τον πανέμορφο φυσικό περιβάλλον του χωριού συνέβαλαν στη γρήγορη ανάπτυξη του. Το 1974 ο Άγιος Αμβρόσιος είχε 2000 μόνιμους κατοίκους. Πέραν τούτου πολλοί Αγιαμβροσίτες, λόγω της εργασίας τους και του ανεπαρκούς οδικού δικτύου, διέμεναν στην Κερύνεια ή στη Λευκωσία. Αυτοί κατά το πλείστον πήγαιναν στον Άγιο Αμβρόσιο κατά τα Σαββατοκυρίακα ή όταν είχαν δουλειές στα χωράφια και τα περιβόλια τους. Την Λαμπρή και το καλοκαίρι με την κάθοδο των αποδήμων μας από το Ηνωμένο Βασίλειο, την Αυστραλία και άλλες χώρες αυξανόταν κατά πολύ ο πληθυσμός στο χωριό.
Μέχρι το 1950 περίπου οπότε άρχισε να εισάγεται η μηχανοποιημένη γεωργία οι περισσότεροι κάτοικοι του Αγίου Αμβροσίου ασχολούνταν με τη γεωργία και τα περιβόλια τους. Παράλληλα στο χωριό λειτουργούσαν όλα τα σχετικά επαγγέλματα. Οι τεχνίτες του χωριού εξυπηρετούσαν και τους κατοίκους των γειτονικών χωριών Χάρτζιας, Καλογραίας και Τρυπημένης. Είναι πολλές περιπτώσεις τεχνίτες του Αγίου Αμβροσίου, όπως παπουτσήδες, ράπτες κ.α. εξυπηρετούσαν και τουρκοκύπριους σε γειτονικά χωριά με τους οποίους είχαν αρμονικότατες σχέσεις. Σιγά-σιγά εφαρμόζονταν νέες μέθοδοι στις καλλιέργειες ελευθερώνοντας έτσι εργατικά χέρια για άλλες πιο προσοδοφόρες απασχολήσεις κατ΄αποκλειστικότητα ή μερικώς.
Με την ίδρυση του Ελληνικού Γυμνασίου Αγίου Αμβροσίου το 1959 δόθηκε νέα ώθηση στην ανάπτυξη του χωριού. Την ίδια περίοδο άρχισε να βελτιώνεται το οδικό δίκτυο προς τη Λευκωσία. Με τη δρομολόγηση από τον Μιχάλη Καμπούρη πρωινής γραμμής με λεωφορείο από τον Άγιο Αμβρόσιο προς τη Λευκωσία καθημερινά 30 και πλέον Αγιαμβροσίτες πηγαινοέρχονταν για εργασία στη Λευκωσία. Το 1974 ο Άγιος Αμβρόσιος ήταν αυτάρκης σε όλα τα επαγγέλματα και τις υπηρεσίες. Αγιαμβροσίτες επίσης ανήλθαν στις ανώτατες θέσεις στη Δημόσια Υπηρεσία αλλά και στον ιδιωτικό τομέα. Μετά την Τουρκική εισβολή και τον εκτοπισμό μας οι Αγιαμβροσίτες στερούμαστε τη γη και τα περιβόλια μας αλλά και την πανέμορφη και πλούσια σε ψάρια θάλασσα μας. Πάρα πολλοί κάτοικοι διασκορπισμένοι τώρα παντού αναγκάστηκαν σε πολλές περιπτώσεις να αλλάξουν επάγγελμα για να εξασφαλίσουν τα προς το ζην.
5. Καλλιέργειες, χαρούπια, ελιές. Σιτηρά
Άνθρωποι που αγάπησαν τη γη τους είναι πολλοί σε όλο τον κόσμο. Είναι όμως και κάποιοι που λάτρεψαν πραγματικά το χώμα και τη φύση. Οι Αγιαμβροσίτες συγκαταλέγονται μέσα σ΄αυτούς και μάλιστα στις πρώτες θέσεις. Δεν υπήρχε κομμάτι της γης του Αγίου Αμβροσίου ή δένδρο που να μη το νοιάζεται και να το φροντίζει ο κάτοχος όσο απόμερα και να ήταν. Η ιδιωτική γη του Αγίου Αμβροσίου έκτασης γύρω στα 40 τετραγωνικά χιλιόμετρα ήταν γεμάτη από χαρουπιές και ελιές. Στατιστικά αναφέρεται ότι ο Άγιος Αμβρόσιος ήταν το δεύτερο χωριό της Κύπρου στο λάδι και ανάμεσα στα πρώτα πέντε στα χαρούπια. Όλα τα δέντρα καλλιεργούνταν με τρακτέρ ή με το ξύλινα άροτρο που έσερναν τα ζώα. Επειδή η γη του Αγίου Αμβροσίου εκτεινόταν μέχρι και 18 χλμ μακριά από το χωριό οι Αγιαμβροσίτες ίδρυσαν ενδιάμεσα τους αγροτικούς οικισμούς στον Πλατυμάτη, το Αλακάτι, την Βουρούκλα, τον Ταούτη και τον Βούρκαρη για να είναι πιο κοντά στα χωράφια τους. Οι καρποί μαζεύονταν μέχρι και τα πόγκουρα για όσους άκουσαν αυτή τη λέξη δηλαδή τα απομεινάρια που τα μάζευαν όσοι δεν είχαν δικά τους δέντρα.
Τα χαρούπια, ο μαύρος χρυσός της Κύπρου όπως χαρακτηρίστηκαν, ωρίμαζαν το καλοκαίρι και η συγκομιδή τους άρχιζε, κατόπιν έκδοσης σχετικής άδειας από τον έπαρχο γύρω στις 20 Αυγούστου. Πάντοτε η άδεια άρχιζε ημέρα Δευτέρα. Η συγκομιδή των χαρουπιών ήταν ένα πραγματικό πανηγύρι με όλο τον κόσμο να ξεχύνεται στα χωράφια. Διαρκούσε περίπου δυο βδομάδες για τους μέσους παραγωγούς ενώ για τους μεγαλύτερους κτηματίες η διαδικασία διαρκούσε περισσότερο. Τα χαρούπια μαζεύονταν από τους εμπόρους στις αποθήκες, τα Μαχαζένια όπως λέγονταν και σε άλλους χώρους σε διάφορα σημεία της γης του χωριού, όπως οι Καπνίσιες, ο Βούρκαρης και εντός του χωριού. Στη συνέχεια αυτά μεταφέρονταν με μεγάλα φορτηγά στο λιμάνι του Ζυγιού για εξαγωγή. Από τα χαρούπια οι Αγιαμβροσίτες έφτιαχναν πολύ ωραίο και θεραπευτικό χαρουπόμελο. Μέσα στο ζεστό χαρουπόμελο έβραζαν μικρά κουλουράκια από ζυμάρι τα τερτζελλούδκια. Πολύ γλυκό πράγματι έδεσμα. Συνηθιζόταν πολύ την περίοδο προ των Χριστουγέννων και του Πάσχα οπότε ο κόσμος νήστευε.
Οι ελιές τα ευλογημένα αυτά δένδρα φύτρωναν και ευδοκιμούσαν σε όλη τη γη του Αγίου Αμβροσίου. Τα δένδρα ήσαν αυτοφυή και τα συναντούμε από τις παραθαλάσσιες περιοχές όπως είναι το Βασίλειο και το Αλακάτι μέχρι σε κτήματα ψηλά στο βουνό όπως η περιοχή της Παναγίας της Υπάτης και τα Γυριλιά. Το ελαιομάζωμα άρχιζε τις πρώτες μέρες του Οκτώβρη και διαρκούσε, ανάλογα με την παραγωγή, μέχρι το τέλος του Δεκέμβρη. Στις καλοχρονιές η συγκομιδή επεκτεινόταν μέχρι και τον Μάρτιο. Ο Άγιος Αμβρόσιος διέθετε σύγχρονο για την εποχή του συνεργατικό ελαιοτριβείο με τον πρώτο αυτόματο διαχωριστήρα παγκύπρια. Παράλληλα λειτουργούσαν κατά καιρούς και ιδιωτικά ελαιοτριβεία. Για τα χρόνια προ του 1974 και τα δυο ελαιοτριβεία εργάζονταν αδιάκοπα ολόκληρο το 24ωρο για δυο και πλέον μήνες. Το λάδι εμπορευόταν μέσω του συνεργατισμού ή κατ΄ιδίαν από τους παραγωγούς συμβάλλοντας στην οικονομία των κατοίκων.
Τα σιτηρά αποτελούσαν μια άλλη σημαντική παραγωγή για τους Αγιαμβροσίτες. Τα χωράφια σπέρνονταν εναλλάξ κάθε χρόνο. Ένα χρόνο σπορά και τον επόμενο αγρανάπαυση ή αμειψισπορά για να έχουν καλύτερο αποτέλεσμα. Οι καλλιέργεια των χωραφιών γινόταν με μηχανικά μέσα για τα πεδινά εδάφη και με τα ζώα για τα επικλινή και απρόσιτα με τρακτέρ. Το θέρισμα μέχρι τελευταία γινόταν με το χέρι και το αλώνισμα με τις αλωνιστικές μηχανές. Καλλιεργούνταν συνήθως σιτάρι και κριθάρι. Είναι τέτοιο το κλίμα και η σύσταση του εδάφους στην περιοχή του Αγίου Αμβροσίου που ακόμη και με χαμηλή βροχόπτωση είχαμε ικανοποιητική παραγωγή. Τα σιτηρά του Αγίου Αμβροσίου χρησιμοποιούνταν πρωτίστως για ίδια κατανάλωση, μια και όλες οι οικοκυρές ζύμωναν τα ψωμιά τους κάθε βδομάδα. Ότι περίζευε πωλείτο στην Κυβέρνηση. Το ίδιο και με το κριθάρι που χρησιμοποιείτο για τα οικόσιτα ζώα και τα κοπάδια. Αμειψισπορά
Γίνεται αντιληπτό ότι οι τρεις καλλιέργειες που μόλις αναφέρθηκαν μαζί βέβαια με τα χρυσόμηλα που θα ακολουθήσουν αμέσως στην επόμενη ενότητα δεν άφηναν ελεύθερο χρόνο για τους Αγιαμβροσίτες αφού μέχρι να τελειώσει η μια δουλειά άρχιζε αμέσως η επόμενη. Είναι χαρακτηριστική η φράση που λεγόταν από συγχωριανούς μας ότι κατάγονται από ένα χωριό στο οποίο δεν υπήρχε ξεκούραση. Τα καλά κόποις κτώνται και ο Άγιος Αμβρόσιος είχε πολλά καλά και πλούσια αγαθά.
6. Χρυσόμηλα-περιοχές, ποικιλίες, εμπορία, συσκευαστήριο, διαλογέας, οικονομία, γλυκό
Τα εύγεστα και πρώιμα χρυσόμηλα είναι συνώνυμα με τον Άγιο Αμβρόσιο. Η φήμη τους και τα δώρα (κανίσσια) από τους Αγιαμβροσίτες έφθαναν σε κάθε γωνιά της Κύπρου. Η διάρκεια της συγκομιδής έφθανε σχεδόν τους δύο μήνες και κάλυπτε την περίοδο από το δεύτερο δεκαήμερο του Μαΐου μέχρι το τέλος Ιουνίου.
Το μεγάλο πανηγύρι κάλυπτε το δεκαπενθήμερο από τις 20 Μαΐου μέχρι τις 5 Ιουνίου. Τις μέρες αυτές όλος ο πληθυσμός του χωριού ήταν από πολύ νωρίς το πρωί μέχρι αργά το απόγευμα στα περιβόλια του χωριού. Η παράδοση στο συσκευαστήριο της Συνεργατικής Εταιρείας Χρυσομηλοπαραγωγών(ΣΕΧ) από τους παραγωγούς–μέλη, η συσκευασία και η φόρτωση συνεχιζόταν μέχρι και τις πρωινές ώρες. Από εκεί με τα μεγάλα φορτηγά του χωριού και τους ακούραστους οδηγούς έφθαναν πριν ακόμη ξημερώσει στις αγορές χονδρικής πώλησης όλων των πόλεων. Παράλληλα μικρά ιδιωτικά αυτοκίνητα με περιοδεύοντες πωλητές, παραγωγούς ή μη περνούσαν από πολλά προάστια και χωριά τις επαρχίας Λευκωσίας και Αμμοχώστου κυρίως και διαλαλούσαν τα μυρωδάτα τους χρυσόμηλα
Τα φρούτα ανάλογα με το μέγεθος τους χωρίζονταν σε διάφορες κατηγορίες. Στα κιβώτια με τα πολύ μεγάλα χρυσόμηλα σημειωνόταν η ένδειξη EXTRA. Αυτά έπαιρναν, όπως είναι φανερό, τις ψηλότερες τιμές στην αγορά. Ακολουθούσαν τα ΑΑ και αυτά από πολύ καλές ποικιλίες και εξαιρετικής ποιότητας. Η ομάδα Α συγκέντρωνε τις μεγαλύτερες ποσότητες και κάλυπτε όλη την περίοδο και όλες ανεξαίρετα τις ποικιλίες. Αυτά ήσαν προσιτά στο μεγαλύτερο μέρος των καταναλωτών. Ο τελευταίος διαχωρισμός Β περιλάμβανε τα μικρού μεγέθους.
Για να υπάρχει αμερόληπτη αντικειμενική ισότητα στον διαχωρισμό των χρυσομήλων τόσο για το συμφέρον των παραγωγών όσο και των καταναλωτών και για εξοικονόμηση εργατικών χεριών για τους παραγωγούς η ΣΕΧ Αγίου Αμβροσίου με πρωτοβουλία του γραμματέα Ανδρέα Τρυπηνιώτη παραγγέλθηκε και κατασκευάστηκε μηχανή διαχωρισμού των χρυσομήλων. Η μηχανή αυτή εγκαταστάθηκε στο συσκευαστήριο της ΣΕΧ το 1972 και λειτούργησε με άριστα αποτελέσματα απαλλάσσοντας τους παραγωγούς από τον κουραστικό διαχωρισμό και εξοικονομώντας τους πολύτιμο χρόνο για το μάζεμα.
Τα χρυσόμηλα του Αγίου Αμβροσίου δεν είναι μια και μόνη ποικιλία όπως για παράδειγμα τα καϊσιά. Αντίθετα έχουμε γύρω στις τριάντα και πλέον ποικιλίες κάθε μια με το ιδιαίτερο γνώρισμα της. Το όνομα κάθε ποικιλίας σχετίζεται με το χρώμα, την πρωιμότητα, το σχήμα του καρπού, την περιοχή που καλλιεργείται, τον πρώτο γνωστό παραγωγό και άλλα. Μερικές ποικιλίες, για να τα θυμηθούμε, είναι τα προμούδκια, τα κοτσιηνούδκια, τα τουσουνούδκια,, τα τσαππούδκια, τα αθασωτά, τα καμενίτικα, τα καρακαλλούδκια, τα διπλά κ.α. Αυτά ωρίμαζαν τελευταία στη σειρά. Με τα διπλά φτιάχναμε και το ωραιότατο γλυκό. Το γλυκό του χρυσομήλου προσφερόταν σε όλους τους ξένους και από τις νύμφες στους καλεσμένους τους στο γάμο για να πάρουν με την σειρά τους από αυτούς τα καθιερωμένο ξημέρωμα.. Ειδικά για την ποικιλία αυτή λειτούργησε στο χωριό για πολλά χρόνια εργοστάσιο όπου τα χρυσόμηλα αυτά γίνονταν παστά (ξηρά) και προωθούνταν στην αγορά με την νέα μορφή.
. Σήμερα μέσα στην προσφυγιά δύσκολα βρίσκει κανείς σπίτι Αγιαμβροσίτη με δύο μέτρα γης και να μη έχει μια χρυσομηλιά μπροστά στην πόρτα για να θυμίζει κάθε Μάρτη με τους κάτασπρους ανθούς στην κοιλάδα του Πλατάνου και κάθε Μάιο με τα μυρωδάτα χρυσόμηλα την Καννούρα και τα κάτω περβόλια που πάντα μας περιμένουν.
7. Γιορτή της χρυσομηλιάς
Οι Αγιαμβροσίτες αγάπησαν και ύμνησαν τη χρυσομηλιά γιατί ήταν πηγή ζωής γι΄αυτούς. Κατά τον λαϊκό ποιητή Μιχάλη Χριστοφόρου
Όσα της πούμεν πρέπουν της
Τζ΄όσα της πουν αξίζει
Γιατί μυρίζει το χωρκό
Που τον τζαιρό π΄ανθίζει…
Όσοι ντόπιοι και ξένοι δοκίμαζαν τα χρυσόμηλα του Αγίου Αμβροσίου είχαν τα καλύτερα λόγια να λένε για τη εξαιρετική γεύση και τη μυρωδιά τους. Αυτό οδήγησε τους φιλοπρόοδους κατοίκους του να οργανώσουν την πρώτη γεωργική έκθεση παγκύπρια και να προβάλουν τα προϊόντα τους. Η πρωτότυπη αυτή ιδέα έτυχε ενθάρρυνσης από το τότε γεωργικό τμήμα με τον Αναστάσιο Συγκρασίτη να παρέχει την υποστηρικτική τεχνογνωσία. Κοντά στα χρυσόμηλα πρόβαλλαν και άλλα γεωργικά και ζωικά προϊόντα καθώς και ευτραφή ζώα. Η εκδήλωση αυτή πραγματοποιόταν την πρώτη βδομάδα του Ιούνη κατά την οποία αφθονούσαν τα ώριμα χρυσόμηλα και διαρκούσε δυο μέρες. Τα καλύτερα πάντοτε χρυσόμηλα και εκθέματα βραβεύονταν. Βραβεύονταν επίσης οι καλύτεροι χορευτές και ποιήματα.
Στο μεταξύ ο ποιητής Τεύκρος Ανθίας έγραψε ένα ωραίο ποίημα για τη χρυσομηλιά. Ο δάσκαλος Αμβρόσιος Σακκάδας το μελοποίησε σε ρυθμό καλαματιανού και το τραγουδούσαν μαθήτριες του δημοτικού ντυμένες στα μεταξωτά και με φύλλα χρυσομηλιάς πάνω τους χορεύοντας στη μεγάλη αυλή της εκκλησίας. Στο μέσω του κύκλου στεκόταν η πιο ωραία κοπέλα του χωριού ντυμένη και αυτή στα κατάλευκα μεταξωτά με στεφάνι από φύλλα χρυσομηλιάς στο κεφάλι. Η γιορτή της χρυσομηλιάς, όπως καθιερώθηκε να αποκαλείται, είχε σκοπό να υμνήσει το δένδρο που ήταν η πηγή ζωής για τους κατοίκους.
Ο θεσμός διήρκεσε από το 1943 μέχρι το 1950 οπότε ο άγγλος κυβερνήτης της Κύπρου την έκλεισε γιατί κατά την διάρκεια της έκθεσης αναρτήθηκε η ελληνική σημαία και ο κοινοτάρχης Μιχαήλ Πέσιογκες είπε σε έμμετρο λόγο στον Άγγλο κυβερνήτη που παρευρέθηκε ότι οι Κύπριοι προτιμούν την αγκαλιά της φτωχής μάνας Ελλάδας από τη μητριά πλούσια Αγγλία.
Το 1970 με πρωτοβουλία του κέντρου νεότητας Προμηθέας και του Ελληνικού Γυμνασίου Αγίου Αμβροσίου επανάρχισε η γιορτή για να διακοπεί και πάλιν με την τουρκική εισβολή του 1974 και τον εκτοπισμό των Αγιαμβροσιτών από τον αγαπημένο τους τόπο. Για Τρίτη φορά από το 1988 ο χορός της χρυσομηλιάς οργανώνεται από το σωματείο Ελεύθερος Άγιος Αμβρόσιος τόσο στην Κύπρο όσο και στο Ηνωμένο Βασίλειο από το παράρτημα του σωματείου στο Λονδίνο. Το αρχικό τραγούδι της χρυσομηλιάς συμπληρωμένο με δυο ακόμη στροφές από τον δάσκαλο Κύρο Χατζηκύρου τραγουδιέται κάθε χρόνο ηχογραφημένο με την κρυστάλλινη φωνή της μ. Σπυρούλας Χατζηκύρου-Γερολαιμίδου. Η γιορτή της χρυσομηλιάς μαζί με τη γιορτή του πολιούχου Αγίου Αμβροσίου στις 7 του Δεκέμβρη αποτελούν σημείο αναφοράς και πυξίδα για το στόχο της επιστροφής στα αγιασμένα χώματα του Αγίου Αμβροσίου.
Το τραγούδι της χρυσομηλιάς
Μεσ΄ το χρυσάφι στολισμένη
χρυσομηλιά μου αγαπημένη
να σ΄έχουμε στο μάλι μας
είναι σωστό καμάρι μας.
Το φύλλωμα σου το πυκνό
το πράσινο και το στιλπνό
μαγεύει τη ψυχή μας
και είσαι χαρά δική μας.
Χρυσόμηλο μου ζουμερό
είσαι για μας το γιατρικό.
Τα νιάτα μου αισθάνομαι
όταν παρέα κάνουμε
. 8. Πανίδα-άγρια ζώα και πουλιά, οικόσιτα ζώα και κοπάδια
Η πλούσια σε ποικιλόμορφη βλάστηση γη του Αγίου Αμβροσίου έδιδε τροφή και καταφύγιο σε κάθε είδος ζωντανό που υπάρχει στην Κύπρο. Όποιος αξιώθηκε να ζήσει και να περπατήσει στην περιοχή του Αγίου Αμβροσίου μέρα και νύκτα θα συνάντησε τους άφθονους λαγούς που προκαλούσαν τους κυνηγούς να τους αναζητήσουν κατά την περίοδο του κυνηγίου. Οι αλεπούδες έβγαιναν τη νύκτα για αναζήτηση της τροφής τους. Πολλές φορές κατέληγαν στα κοτέτσια των σπιτιών. Το κάθε σπίτι τότε εξέτρεφε κότες για να παίρνει το κρέας και τα αυγά. Οι κόκορες μετρούσαν την ώρα και με το κράξιμο τους ξυπνούσαν τον κόσμο πρωί-πρωί για τη δουλειά.
Τα ενδημικά και αποδημητικά πουλιά γέμιζαν τον αέρα με τα κελαηδήματα τους. Το κοντινό δάσος, η άφθονη τροφή και οι πολλές βρύσες με το καθαρό νερό αποτελούσαν πραγματικό παράδεισο για τα λογής-λογής πουλιά. Τα περδίκια οπωσδήποτε ήσαν αυτά που τραβούσαν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τους κυνηγούς.
Όπως λέχθηκε ήδη κάθε σπίτι είχε κότες στην αυλή του και μιλούμε για μεγάλες αυλές. Πρόσθετα σε πολλά σπίτια βρίσκουμε αυτή την εποχή μια-δυο κατσίκες για το γάλα και τα χαλλούμια. Όσοι κάτοικοι ασχολούνταν με τα περιβόλια και τη γεωργία είχαν στο σπίτι τους απαραίτητα το δικό τους γαϊδούρι και ίσως τα βόδια τους για το όργωμα των χωραφιών. Με τη εισαγωγή των μηχανημάτων τα ζώα αυτά λιγόστευαν. Στα 40 τετραγωνικά χιλιόμετρα γης του Αγίου Αμβροσίου υπήρχαν πάρα πολλά κοπάδια με πρόβατα και άγριες πολύχρωμες αίγες. Όπου και να ταξίδευε κάποιος στα χωράφια του Αγίου Αμβροσίου έπρεπε να συναντήσει αυτά τα ζώα γιατί όλα ήσαν ελεύθερης βόσκησης. Είναι αυτός ο λόγος που τα ζωικά προϊόντα του Αγίου Αμβροσίου με την τόση πλούσια βλάστηση είχαν εξαιρετική και μοναδική γεύση. Εμείς που τα γευτήκαμε να αναζητούμε ακόμη και όμοια δεν βρίσκουμε.
9. Παραλία-ακτογραμμή, λιμενικό καταφύγιο επαγγελματίες και ερασιτέχνες ψαράδες
Με δεκαοκτώ χιλιόμετρα ακτογραμμή είναι προικισμένος ο Άγιος Αμβρόσιος Κερύνειας. Σ΄αυτή την ακτογραμμή, που αποτελεί το ένα πέμπτο ολόκληρης της παραλίας της επαρχίας της Κερύνειας, συναντούμε παραλίες με ξανθή ή μαύρη καθαρή αμμουδιά κατάλληλη για κολύμπι ακόμη και για μικρά παιδιά. Βρίσκουμε επίσης παραλίες με πολύχρωμα χαλίκια με πεντακάθαρα νερά και παραλίες με βραχώδεις περιοχές και βαθειά νερά κατάλληλα για καταδύσεις και επαγγελματικό ή ερασιτεχνικό ψάρεμα.
Όπως είναι γνωστό ο Ήλιος και η θάλασσα αποτελεί οικονομική πηγή για τις χώρες της Μεσογείου γιατί παρέχει πραγματική ξεκούραση για τους επισκέπτες αλλά και για τους ίδιους τους ντόπιους κατοίκους. Τι πραγματικά δεν θα έδιδε ένας ευρωπαίος επισκέπτης, που εργάζεται όλο τον χρόνο σε ένα γραφείο ή σε ένα εργοστάσιο, για να περάσει λίγες μέρες στα καθαρά νερά μιας τέτοιας παραλίας και να απολαύσει το ηλιοβασίλεμα με τον Ήλιο να γέρνει σιγά-σιγά προς τη δύση και να χρυσίζει με τις ακτίνες του όλη τη θάλασσα.
Στον Άγιο Αμβρόσιο είχαμε γύρω στους δεκαπέντε επαγγελματίες ψαράδες που ζούσαν με τις πολυμελείς οικογένειες τους στο λιμενικό καταφύγιο του Λιμνιώνα. Αυτό το μικρό πανέμορφο φυσικό λιμάνι βρίσκεται στα διοικητικά όρια του γειτονικού χωριού Καλογραία. Είναι γνωστό στους ναυτικούς χάρτες ως Stazousapoint και είναι το μόνο φυσικό μέρος σε όλη τη βόρεια κατεχόμενη ακτή της Κύπρου που μπορεί να προστατέψει τα πλεούμενα από τους φοβερούς χειμωνιάτικους βόρειους ανέμους. Από εδώ οι ψαράδες μας εξορμούσαν κάθε πρωί με τις μικρές με τα σημερινά δεδομένα βάρκες τους για να επιστρέψουν με τα νόστιμα φρέσκα ψάρια. Πάρα πολλοί Αγιαμβροσίτες ασχολούνταν καθημερινά με το ψάρεμα ερασιτεχνικά. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιούσαν το καλάμι ή τη σκαρκά ή και μικρό δίκτυ. Ήξεραν καλά την περιοχή και την τέχνη και απολάμβαναν την ενασχόληση τους με τη θάλασσα.
Σε πρόσφατη παρουσίαση του βιβλίου μου προβάλαμε σε διαφάνειες ολόκληρη την ακτογραμμή του Αγίου Αμβροσίου. Δάκρυσαν οι παλαιότεροι που τη γνώρισαν από κοντά. Οι νεότεροι θαύμασαν τις ομορφιές της. Μερικές από τις πολλές παραλίες του Αγίου Αμβροσί δυτικά προς τα ου όπως περιγράφονται με λεπτομέρεια στο βιβλίο μου είναι κατά σειρά από τα ανατολικά προς τα δυτικά οι ακόλουθες: Λιμνώνας, Μούττη του πεύκου, Παχύαμμος, Στάζουσα, Γιαλούδκια, Μαχαζένια, Καμίνι, Άγιος Σίντης, Άγιος Δημητριανός, Πλάτσιες του Λούκα, Βασίλειο, Λεμενάρι ,Μακρύγιαλος, Αλακάτι, Άμμοι του Κούλη, Ταούτης, Τσακκισμοκούππη κ.α. Σημειώνεται επίσης ότι στην ακτογραμμή του Αγίου Αμβροσίου υπάρχουν τρία πανομοιότυπα
τρουλιά. Αυτά είναι φυσικές προεξοχές της στεριάς μέσα στη θάλασσα. Είναι γνωστά με το όνομα του το καθένα. Τρουλλί του Πλατυμάτη ή του Αλακατιού το πρώτο, Τρουλλί του Καπνίση το μεσαίο και Τρουλλί του Γυρούκη το πιο δυτικό. Απέχουν μεταξύ τους από ένα μέχρι και τρία χλμ και περικλείουν πανέμορφες δαντελλωτές ακρογιαλιές στις οποίες νοσταλγούμε να επιστρέψουμε ελεύθεροι.
10. Εκπαίδευση-σχολεία, δημοτικό, ανώτερη ιδιωτική σχολή και γυμνάσιο
Από ιστορικής πλευράς, σύμφωνα με στοιχεία από παραδόσεις, προφορικές μαρτυρίες και άλλες πηγές που ακουμπούν τις μέρες μας, φαίνεται ότι επί τουρκοκρατίας οι κάτοικοι του Αγίου Αμβροσίου και των άλλων γειτονικών κοινοτήτων μάθαιναν τα πρώτα γράμματα σε κρυφό σχολειό στο βυζαντινό μοναστήρι της Μελανδρύνας. Το αρχαίο αυτό μοναστήρι βρίσκεται μεταξύ των κοινοτήτων Αγίου Αμβροσίου και Καλογραίας. Ασφαλώς αυτά τα ελάχιστα γράμματα επικεντρώνονταν στην ανάγνωση και το ψαλτήρι. Αν και πολύ περιορισμένες αυτές οι γνώσεις εν τούτοις ήσαν αρκετές για να σχολιάζονται με ό,τι καλύτερο όσοι τις κάτεχαν.
Με την πολιτική αλλαγή κατά το 1878 , την απομάκρυνση της τουρκοκρατίας και την ανάληψη της διακυβέρνησης της Κύπρου από τους Άγγλους λειτούργησε ιδιωτικό σχολείο στην κοινότητα. Από τους πρώτους δασκάλους αναφέρεται ο συγχωριανός μας Χατζησάββας Κουτσοχέρας πατέρας του μετέπειτα ιερέα του χωριού παπά Ανδρέα Χατζησάββα. Κατά την ίδια περίοδο εργάστηκαν στην κοινότητα και δάσκαλοι από άλλες περιοχές. Το 1883 λειτούργησε επίσημα το πρώτο δημοτικό σχολείο στον Άγιο Αμβρόσιο. Από αυτή τη χρονική περίοδο η εκπαίδευση στην κοινότητα αρχίζει δειλά-δειλά να παίρνει συνεχή ανοδική πορεία. Το 1887 ο τόπος διδασκαλίας μετακινείται από ιδιωτικούς χώρους και στεγάζεται στον περίβολο της εκκλησίας όπου ο Χατζηπαυλής έκτισε με δικές του δαπάνες το πρώτο σχολικό κτήριο. Στο χώρο αυτό λειτούργησε το δημοτικό σχολείο μέχρι το 1923. Κατά αυτό το έτος το σχολικό κτήριο μετατράπηκε σε αναγνωστήριο που αποτελούσε πρωτοποριακό είδος για την εποχή του. Στο μεταξύ το σχολείο στελεχωμένο πια με δυο δασκάλους μεταστεγάστηκε σε μεγαλύτερο κτήριο, τα κάτω σχολεία όπως έμειναν γνωστά, με ευρύχωρους χώρους και εξωτερική μεγάλη αυλή.
Το 1936 κτίστηκε στη νότια πλευρά του χωριού μέσα στο πευκόφυτο δάσος το νέο κτήριο του σχολείου αποτελούμενο από τρεις τάξεις και γραφείο. Οι δυο σχολικοί χώροι λειτούργησαν από κοινού μέχρι το 1953 οπότε προστέθηκαν άλλες τρεις αίθουσες διδασκαλίας στο νέο σχολείο. Το συμπληρωμένο πια κτήριο του δημοτικού σχολείου με τους δυο ανθόκηπους και το μεγάλο δενδρόκηπο αποτελεί στολίδι και καμάρι κάθε Αγιαμβροσίτη. Αναφέρεται σχετικά ότι στο νέο κτήριο υπήρχε πρόνοια ενοποίησης δυο διαδοχικών αιθουσών, με την εύκολη μετακίνηση του ξύλινου διαχωριστικού, ώστε να παρέχεται η δυνατότητα πραγματοποίησης εκδηλώσεων σε εσωτερικό χώρο.
Από το 1936 το δημοτικό σχολείο Αγίου Αμβροσίου συμπληρώνεται σε πλήρες εξατάξιο. Κατά καιρούς μάλιστα , λόγω αύξησης του αριθμού των μαθητών, λειτουργεί με επτά δασκάλους. Τα μαθήματα της Γυμναστικής της Φυσικής επιστήμης και του Σχολικού κήπου διεξάγονταν σε ανοικτούς χώρους. Υπήρχαν επίσης εξειδικευμένοι δάσκαλοι για τα μαθήματα της Μουσικής της Τέχνης των Θρησκευτικών κ.λπ. Από το δημοτικό σχολείο Αγίου Αμβροσίου πέρασε ένας μεγάλος αριθμός δασκάλων . Πολλοί από αυτούς άφησαν τη δική τους σφραγίδα στους κατά καιρούς μαθητές του σχολείου. Ξεχωριστές αναφορές γίνονται για τον Σέργη Παπαδόπουλο, την Αναστασία Χατζηθωμά , τον Αμβρόσιο Σακκάδα, την Κοραλλία, τη Σταυρινή τη Θεσσαλία κ.λπ. Από τους νεότερους διευθυντές αναφέρονται οι Στέλιος Σαββίδης, Γαβριήλ Ζάρκος, Ιωάννης Γιαννάκη, Χαρίτων Πέτρου, Γεώργιος Κορέλλης, Ιωάννης Χαραμαντάς, Γεώργιος Ορφανίδης, Λέανδρος Προύντζος και Κύρος Χατζηκύρου.
Κατά την εικοσαετία που προηγήθηκε του χουντικού πραξικοπήματος και της βάρβαρης τουρκικής εισβολής στην Κύπρο τον Ιούλιο και Αύγουστο του 1974, που είχαν ως τραγικό αποτέλεσμα τη βίαιη εκδίωξη των νόμιμων και μόνιμων κατοίκων από τις πατρογονικές εστίες το δημοτικό σχολείο Αγίου Αμβροσίου στελεχωνόταν από ένα μεγάλο αριθμό δασκάλων που προερχόταν από την ίδια την κοινότητα. Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία του υπουργείου παιδείας τις πρώτες θέσεις με την πιο πολύχρονη υπηρεσία κατέχουν η Αγγελική Χριστοφόρου Τρυπηνιώτη ως η κατ’εξοχή δασκάλα της πρώτης τάξης και ο Κύρος Χατζηκύρου, ο οποίος ως δάσκαλος αρχικά και αργότερα για πολλά χρόνια ως διευθυντής ανέβασε πολύ το επίπεδο του σχολείου. Η πειθαρχία, η τάξη, οι επιδόσεις των μαθητών στα μαθήματα και στο στίβο σε συνάρτηση με το φυσικό περιβάλλον τόσο του ίδιου του σχολείου όσο και του ευρύτερου χώρου το κατέτασσαν μέσα στα πρώτα δημοτικά σχολεία παγκύπρια. Ο ίδιος ο Κωνσταντίνος Σπυριδάκης ως υπουργός παιδείας ενθουσιάστηκε τόσο πολύ όταν επισκέφτηκε το σχολείο λέγοντας χαρακτηριστικά πως σ’αυτό τον τόπο κατοικούν οι θεοί.
Παρά το γεγονός ότι από το 1959 λειτουργούσε το ελληνικό γυμνάσιο Αγίου Αμβροσίου και κατά συνέπεια η σκυτάλη για τα πολιτιστικά δρώμενα της κοινότητας αναλαμβανόταν από το ανώτερο εκπαιδευτικό ίδρυμα της περιοχής , εν τούτοις οι εκδηλώσεις του δημοτικού σχολείου είχαν τη δική τους ξεχωριστή σημασία. Ιδιαίτερη ευχαρίστηση στους κατοίκους του Αγίου Αμβροσίου πρόσφεραν οι χριστουγεννιάτικες γιορτές του δημοτικού σχολείου , οι διοργανώσεις αγώνων στίβου γυμναστικών επιδείξεων και ελληνικών χορών και προ πάντων οι τελικές γιορτές του σχολείου με τις ομιλίες των δασκάλων και του διευθυντή και τις βραβεύσεις των αριστούχων μαθητών. Αυτές οι αναμνήσεις συνοδεύουν για πάντα όλους εμάς που τις ζήσαμε είτε ως μαθητές αρχικά είτε ως ενδιαφερόμενοι κάτοικοι της κοινότητας αργότερα. Όλες αυτές οι αναμνήσεις χαλυβδώνουν τη θέληση και τρέφουν την ελπίδα για επιστροφή στον Άγιο Αμβρόσιο.
Μιλώντας για την εκπαίδευση και πολύ περισσότερο για την ίδρυση και λειτουργία εκπαιδευτηρίων έρχεται άμεσα και αβίαστα στη σκέψη του καθενός η πνευματική και πολιτιστική ανάπτυξη, ο σχολικός αθλητισμός καθώς και η καλλιέργεια των ανώτερων επιδιώξεων και στόχων του ανθρώπου. Αυτό ακριβώς συνέβη το 1934 με τη λειτουργία ιδιωτικής σχολής ανώτερης εκπαίδευσης στην κοινότητα Αγίου Αμβροσίου Κερύνειας από τον Ανδρέα Μυλωνά και συνεχίστηκε δυο χρόνια αργότερα από τον Κωστάκη Σαββίδη. Η σχολή αυτή διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην πρόοδο και ανάπτυξη της κοινότητας. Οι απόφοιτοι ήσαν καλά καταρτισμένοι και μπορούσαν να εξασφαλίσουν εργασία στο δημόσιο και ιδιωτικό τομέα.
Το Σεπτέμβρη του 1959 με το τέλος του απελευθερωτικού αγώνα και προτού ακόμη εγκαθιδρυθεί η Κυπριακή Δημοκρατία ο Άγιος Αμβρόσιος διεκδίκησε και κέρδισε την ίδρυση και λειτουργία του Ελληνικού Γυμνασίου Αγίου Αμβροσίου. Η σοφή αυτή ενέργεια απογείωσε κυριολεκτικά τον Άγιο Αμβρόσιο σε όλους τους τομείς. Φιλομαθείς μαθητές και φιλόπονοι καθηγητές με πρωτόγονα μέσα κατάφεραν από κοινού ένα πραγματικό άθλο στην παιδεία. Στα 15 χρόνια που κράτησε η λειτουργία του σχολείου μέχρι το καλοκαίρι της εισβολής του 1974 φοίτησαν εκεί σε ένα νεόκτιστο σχολικό κτήριο μέσα στο δάσος όλοι οι μαθητές του Αγίου Αμβροσίου, της Χάρτζιας, της Καλογραίας και της Τρυπημένης. Στη συνέχεια πολλοί από τους απόφοιτους σπούδασαν διάφορες επιστήμες στο εξωτερικό και άλλοι ασχολήθηκαν επαγγελματικά σε διάφορους τομείς όπου και διακρίθηκαν. Παράλληλα το γυμνάσιο αναβάθμισε τα πολιτιστικά πράγματα στον Άγιο Αμβρόσιο με αποτέλεσμα να συζητούνται καθημερινά στο χωριό ανώτερα πνευματικά θέματα.
Πρόσθετα με την αδιαμφισβήτητη πνευματική και πολιτιστική ανάπτυξη της κοινότητας και των γειτονικών χωριών Χάρτσιας, Καλογραίας και Τρυπημένης παρατηρήθηκε ταυτόχρονα μια πολύ σημαντική οικονομική ανάπτυξη. Με τη λειτουργία του Γυμνασίου όλοι οι τομείς της οικονομίας με τους οποίους απασχολούνταν οι κάτοικοι κατά την περίοδο αυτή άρχισαν πολύ γρήγορα να παίρνουν θεαματική ανάπτυξη με αποτέλεσμα να συμβάλουν με τη σειρά τους στην άνοδο του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων.
11. Εκκλησίες, παλαιά μοναστήρια, ξωκλήσια
Οι Αγιαμβροσίτες ήσαν προ της καταστροφής του 1974 εξ αιτίας της τουρκικής κατοχής και εξακολουθούν στην προσφυγιά και στη διασπορά να είναι βαθιά θρησκευόμενοι άνθρωποι. Δεν είναι υπερβολή να λεχθεί ότι δεν υπάρχει εκκλησία στην ελεύθερη Κύπρο που να μη συμπεριλαμβάνει στο εκκλησίασμα Αγιαμβροσίτες νοουμένου ότι κάποιοι από τους 2000 κατοίκους του διαμένουν κάπου κοντά.
Πολλά τα εκκλησιαστικά μνημεία της περιοχής μας. Στο κέντρο της κοινότητας βρίσκεται η μεγαλοπρεπής εκκλησία χαρισμένη στον Άγιο Αμβρόσιο. Κτίστηκε κατά το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα πάνω στα θεμέλια παλαιότερου ναού. Η εκκλησία ήταν πετρόκτιστη με ασβεστοπηλό από καμίνια της περιοχής. Υπήρχε πρόνοια για διπλό καμπαναριό ωστόσο κτίστηκε μόνο το ένα και μάλιστα για πολλά χρόνια στο μισό ύψος. Στο καμπαναριό αυτό εγκαταστάθηκε μια από τις τρεις πιο γλυκόηχες καμπάνες στην Κύπρο. Ο ήχος της ακουόταν πέραν των δέκα χιλιομέτρων μακριά. Η δεύτερη παρόμοια καμπάνα βρίσκεται στο Μοναστήρι του Κύκκου και η Τρίτη σε μεγάλη κοινότητα της επαρχίας Λάρνακας. Το καμπαναριό αυτό συμπληρώθηκε κατά τη δεκαετία του 1960 από τον πρωτομάστορα Σάββα Μίλλερ και εγκαταστάθηκε σ΄αυτό νέα καμπάνα μικρότερη από την πρώτη. Το δεύτερο καμπαναριό δεν προχώρησε. Οι κατακτητές εγκατέστησαν σ΄αυτό μεταλλικό μιναρέ. Η εκκλησία μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τζαμί κατά παράβαση όλων των ηθικών κανόνων και του διεθνούς δικαίου.
Το ξυλόγλυπτο εικονοστάσι της εκκλησίας είναι μοναδικό στο είδος του. Οι ξύλινοι δοκοί του είναι κενοί εσωτερικά ενώ τα σκαλίσματα στις όψεις με σταφύλια , τις αμπέλους και τα πουλιά αποτελούν χάρμα οφθαλμών. Εδώ ο κάθε Αγιαμβροσίτης έζησε τις μεγαλύτερες χαρές αλλά και τις λύπες του. Γονάτισε μπροστά στις εικόνες ευχαριστώντας τον Θεό και τον Άγιο Αμβρόσιο για ότι του πρόσφερε αλλά και παρακαλώντας για αυτό που ανέμενε. Μέσα στο ναό, που ήταν και ο μοναδικός στο χωριό, τελούνταν όλες οι θρησκευτικές ακολουθίες με αποκορύφωμα τις ακολουθίες των μεγάλων εορτών των Χριστουγέννων και προ πάντων του Πάσχα.
Στον περίβολο της εκκλησίας διαδραματίζονταν τα κυριότερα γεγονότα της κοινότητας. Ήταν η αρχαία αγορά της Αθήνας του Περικλή. Το πρώτο δημοτικό σχολείο του χωριού και μετέπειτα αναγνωστήριο και καφενείο αποτελούσε το κέντρο αναφοράς της κοινότητας. Στη βόρεια πλευρά της εκκλησίας στηνόταν κάθε Λαμπρή η τριζογύρα που ήταν το παραδοσιακό Λαμπριάτικο παιχνίδι των Αγιαμβροσιτών. Επίσης εδώ λάμβανε χώρα η πρώτη παγκύπρια γεωργική έκθεση και ο χορός της χρυσομηλιάς.
Ο Άγιος Αμβρόσιος γιόρταζε στις 7 του Δεκέμβρη κάθε χρόνο με την κοινότητα σύσσωμη να συμμετέχει στη γιορτή του πολιούχου Αγίου. Επειδή η γιορτή του Αγίου Αμβροσίου συνέπιπτε με το χειμώνα , κατά την πρώτη του Σεπτέμβρη είχαμε το μικρό πανηγύρι του Αγίου Αμβροσίου όπου διεξαγόταν μικρή εμποροπανήγυρη. Μετά την εισβολή όλος ο εσωτερικός διάκοσμος της εκκλησίας συλήθηκε, οι Άγιες εικόνες μάλλον οδηγήθηκαν στα μεγάλα παζάρια και η εκκλησία μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τζαμί. Το εικονοστάσι απογυμνωμένο από τις εικόνες παρέμεινε στην εκκλησία και καλύφθηκε με ένα άσπρο ξύλινο διαχωριστικό. Επίσης έκλεισε με πέτρινο κτίσιμο και η νότια είσοδος της εκκλησίας. Τώρα στην προσφυγιά ο κάθε Αγιαμβροσίτης έχει στο σπίτι του μια φωτογραφία της εκκλησίας και μια εικόνα του Αγίου Αμβροσίου. Παρακαλεί τον Άγιο να μεσολαβήσει για συντόμευση του χρόνου της δοκιμασίας και επιστροφή στον τόπο μας.
Στη βόρεια πλευρά του χωριού απέναντι από το σπίτι του Ανδρέα Τάκκα δίπλα ακριβώς από τη φουντάνα της υδατοπρομήθειας βρισκόταν έως το 1974 το μικρό παρεκκλήσι του Αγίου Αμβροσίου. Ενάμιση τετραγωνικό μέτρο η όλη κατασκευή με λιγότερο από δυο μέτρα ύψος. Εδώ υπήρχε εικόνα του Αγίου και καντήλι. Στο χώρο αυτό κατέληγε η μεγάλη λιτανεία που ξεκινούσε κάθε Δευτέρα της Λαμπρής το απόγευμα από τη μεγάλη εκκλησία με τη συμμετοχή όλων των κατοίκων του Αγίου Αμβροσίου και των αποδήμων που κατέκλυζαν το χωριό για να γιορτάσουν το Πάσχα. Αυτή η λιτανεία και η δέηση προς τον Άγιο Αμβρόσιο ήταν το αποκορύφωμα της Λαμπρής στον Άγιο Αμβρόσιο. Δυστυχώς σήμερα το εκκλησάκι έχει εκθεμελιωθεί και καταστραφεί ολοσχερώς.
Πέραν της μεγάλης εκκλησίας του Αγίου Αμβροσίου επισκόπου Μεδιολάνων η ευρύτερη περιοχή του χωριού ήταν διάσπαρτη από εξωκλήσια και παλιά μοναστήρια. Στα ανατολικά του χωριού βρίσκονται τρεις θαυμάσιες εκκλησίες που ήσαν παλιά βυζαντινά μοναστήρια. Αυτά είναι ο Αντιφωνητής χαρισμένος στον Αρχάγγελο Μιχαήλ που γιόρταζε στις 6 Σεπτεμβρίου και 8 Νοεμβρίου, η Μελανδρύνα χαρισμένη στη κοίμηση της Θεοτόκου γιόρταζε στις 15 Αυγούστου και η Υπάτη χαρισμένη στη γέννηση της Παναγίας γιόρταζε στις 8 του Σεπτέμβρη.
Η εκκλησία του Αντιφωνητή με οκταγωνική αρχιτεκτονική μορφή και τις θαυμάσιες τοιχογραφίες που συλήθηκαν από τους Τούρκους κατακτητές και η Μελανδρύνα που σχεδόν κατάρρευσε μετά την τουρκική κατοχή βρίσκονται μέσα στα διοικητικά όρια της γειτονικής κοινότητας Καλογραίας, ωστόσο εδώ κατέφευγαν οι κάτοικοι των γύρω χωριών για να τελέσουν τη θεία λειτουργία και να αναπέμψουν τις προσευχές τους προς τον Θεό. Η κατάλευκη εκκλησία της Υπάτης με τα κεραμίδια στη στέγη βρίσκεται μέσα στα διοικητικά όρια του Αγίου Αμβροσίου νοτιοανατολικά του χωριού, σε ένα ωραιότατο πευκόφυτο λόφο με αιωνόβιες ελιές στην αυλή της. Η θέα από εκεί είναι θαυμάσια αφού διακρίνεται ολόκληρη η επαρχία Κερύνειας μέχρι και τον Κορμακίτη. Εδώ κατέφευγαν οι Αγιαμβροσίτες για να επικαλεσθούν τη χάρη της. Είναι πολλές οι περιπτώσεις που η Παναγία θαυματούργησε σε παρακλήσεις συγχωριανών που επικαλούνταν τη χάρη της.
Μεταξύ των τριών πιο πάνω εκκλησιών στο βόρειο άκρο του τράχωνα του Αγίου Γεωργίου βρίσκονταν τα ερείπια του παλαιού οικισμού του Αγίου Γεωργίου. Ο οικισμός αυτός καταστράφηκε από τους πειρατές και οι κάτοικοι του διέφυγαν προς τη Μεσαορία φθάνοντας μέχρι τον Άγιο Γεώργιο του Σπαθαρικού όπου κατά την παράδοση αλλά και γραπτές μαρτυρίες έκτισαν το ομώνυμο χωριό. Μετά από τις επιδρομές των πειρατών κάποιοι από αυτούς επέστρεψαν ξανά στην περιοχή και έκτισαν τον Άγιο Αμβρόσιο στη σημερινή του θέση. Στα ερείπια του Αγίου Γεωργίου των Λυμπούρων ή της Μελανδρύνας όπως ονομάζεται υπήρχε πολύ μικρό εκκλησάκι στο χώρο που ήταν κάποτε η εκκλησία και αυτή μικρή. Κάθε Τρίτη της Λαμπρής και ενόσω υπήρχε δεύτερος ιερέας στον Άγιο Αμβρόσιο πήγαιναν εκεί οι κάτοικοι με τα γαϊδούρια τους μέσα από το μονοπάτι του δάσους και τελούσαν τη θεία λειτουργία. Αυτή θύμιζε πολύ τα αναγνώσματα του Παπαδιαμάντη. Μετά την υπαίθρια λειτουργία απολάμβαναν όλοι μαζί το πρόγευμα μέσα στην ανοιξιάτικη φύση.
Στα δυτικά του Αγίου Αμβροσίου στο τέταρτο χιλιόμετρο προς την Κερύνεια, έναντι του πλαγιόδρομου προς το γειτονικό χωριό Χάρτζια και ακριβώς δίπλα από την παραλία με τη πεντακάθαρη θάλασσα βρίσκεται η μικρή εκκλησία του Αγίου Δημητριανού. Εδώ τελείτο παλιά λειτουργία κατά την 6η Νοεμβρίου οπότε γιόρταζε ο Άγιος Δημητριανός επίσκοπος Χύτρων. Κατά την παράδοση ο Άγιος Δημητριανός μετέτρεψε σε βράχο τον υπερμεγέθη σκαντζόχοιρο που έβγαινε στη στεριά και κατέτρωγε ανθρώπους και ζώα και ερήμωνε τη γη. Από τότε ο Κατσόσιοιρος, όπως ονομάζεται, η βραχονησίδα Χοτή είναι εκεί στα 600 περίπου μέτρα από την ξηρά έναντι της μικρής εκκλησίας. Στον ίδιο χώρο διεξάγονταν οι εκδηλώσεις για τη γιορτή του κατακλυσμού με θαλάσσια αγωνίσματα κολύμβησης και ολισθηρό ιστό. Στις εκδηλώσεις λάμβαναν μέρος κάτοικοι από τον Άγιο Αμβρόσιο και τη Χάρτζια.
Πιο δυτικά προς την Κερύνεια στον Τράχωνα του Άη Γιωρκού πριν την κοιλάδα του αγροτικού οικισμού του Πλατυμάτη 500 περίπου μέτρα νότια του αυτοκινητόδρομου υπήρχε εκκλησία χαρισμένη στον Άγιο Γεώργιο. Ήταν γνωστός ως Άγιος Γεώργιος του Πλατυμάτη. Μικρή σχετικά αλλά ωραία εκκλησία γιόρταζε κάθε Τρίτη της Λαμπρής. Εδώ ο ιερέας και οι χωριανοί πήγαιναν με τα ζώα τους στολισμένα με τις υφαντές κουβέρτες και τελούσαν τη θεία λειτουργία. Στη συνέχεια προγευμάτιζαν όλοι μαζί και όσοι είχαν χωράφια κοντά άρχιζαν το θέρος με τα δρεπάνια. Οι υπόλοιποι επέστρεφαν στο χωριό. Η διάρκειας μιας ώρας διαδρομή με τα ζώα δεν τους έφτανε να διηγηθούν όλες τις ιστορίες.
Στον αγροτικό οικισμό του Ταούτη δεκαπέντε χιλιόμετρα δυτικά του χωριού ευρίσκονταν τα ερείπια μικρής πετρόκτιστης εκκλησίας της Αγίας Αικατερίνης. Κάποτε η εκκλησία αυτή εξυπηρετούσε τις θρησκευτικές ανάγκες των αγροτών που διέμεναν στον οικισμό. Ένα χιλιόμετρο πιο πέρα στον τράχωνα του Γυρούκη δεξιά του δρόμου προς τον οικισμό του Βούρκαρη σε κτήμα που ανήκει στον Χριστόδουλο Τυρίμου βρίσκονταν τα ερείπια της εκκλησίας της Άγιας όπως ήταν γνωστή. Και αυτή η μικρή εκκλησία καταστράφηκε από καιρό. Τα αθάνατα αυτά προσκυνήματα φέρουν στη μνήμη ολόκληρη την ιστορία του τόπου μας με την εκκλησία στο επίκεντρο της ζωής τους. Με τη δύναμη του Θεού και της Παναγίας μπροστά ξεκινούσαν κάθε τους δουλειά και με ευχαριστίες προς τους Αγίους τέλειωναν. Έτσι κρατήθηκαν οι άνθρωποι, η πίστη και οι παραδόσεις τους για αιώνες σ΄αυτό το πικρό σταυροδρόμι του κόσμου.
12. Γιορτές- Αγίου Αμβροσίου, Χριστούγεννα, Λαμπρή-Δευτέρα της Λαμπρής λιτανεία.
Οι Αγιαμβροσίτες γιόρταζαν όλες τις θρησκευτικές γιορτές με το απαιτούμενο σεβασμό. Στις μεγάλες γιορτές οι κάτοικοι και προπάντων οι εορτάζοντες πήγαιναν στην εκκλησία με τα κόλλυβα και τους πέντε άρτους που ετοίμαζαν στο σπίτι τους. Μετά την εκκλησία επέστρεφαν σπίτι τους και ετοίμαζαν το φαγητό για τους δικούς τους. Η γιορτή του Αγίου Αμβροσίου στις 7 Δεκεμβρίου ήταν παγκοινοτική γιορτή και σχολική αργία. Όλος ο κόσμος πήγαινε στην εκκλησία τόσο το προηγούμενο βράδυ κατά τον εσπερινό όσο και την ημέρα της γιορτής. Μετά την εκκλησία ό κόσμος παρέμεινε στο χωριό τηρώντας την αργία. Μόνο όσοι είχαν να φροντίσουν τα ζώα τους πήγαιναν στα χωράφια.
Τα Χριστούγεννα και προπάντων η Λαμπρή απαιτούσαν ιδιαίτερη προετοιμασία. Από νωρίς οι οικοκυρές καθάριζαν από γωνιάς τα σπίτια και τα ασπρόγιαζαν. Τα Χριστούγεννα φτιάχνονταν οι κουραπιέδες και τα άλλα ζαχαρωτά από τις γυναίκες του σπιτιού ενώ οι άνδρες κουβαλούσαν στο σπίτι ξύλα και αρωματικά φυτά για το φούρνισμα και το κάπνισμα του χοίρου που μεγάλωνε το κάθε σπίτι. Μετά την εκκλησία η ζεστή κοτόσουπα για την οικογένεια και ακολούθως ο καθένας στη δουλειά του για την διαδικασία του χοίρου. Ήσαν πράγματι μοναδικές οι μυρωδιές και οι γεύσεις των χοιρινών παστών και των λουκάνικων του Αγίου Αμβροσίου. Τόσο τα Χριστούγεννα όσο και η πρωτοχρονιά περνούσε με οικογενειακές συγκεντρώσεις και φαγοπότια. Οι ταβέρνες επίσης του χωριού είχαν την τιμητική τους τέτοιες μέρες.
Οι σήκωσες του πενηνταημέρου και η Δευτέρα της Καθαρής εύρισκε τον Άγιο Αμβρόσιο σε ένα διήμερο ξεφαντώματος. Τη χρονική αυτή περίοδο υπήρχε μια μικρή ύφεση στις γεωργικές ασχολίες και διδόταν η ευκαιρία στον κόσμο να χαλαρώσει κομμάτι. Οικογενειακές συνάξεις και φαγοπότι με τραγούδι σε συγγενικά σπίτια ή τη Δευτέρα της Καθαρής στα χωράφια αν βέβαια το επέτρεπε ο καιρός.
Η Λαμπρή διαρκούσε τρεις μέρες. Ξημερώματα Κυριακής όλοι στην εκκλησία για τον Καλό Λόγο. Ακολουθούσε η ζεστή σούπα συνοδευόμενη με τις φλαούνες αυτή τη φορά. Το μεσημέρι ετοιμαζόταν το κύριο γεύμα με τον οβελία ή το ψητά στο φούρνο. Μετά το φαγητό όλοι ξανά στην εκκλησία για τη λειτουργία και στη συνέχεια στην αυλή της εκκλησίας για το μοναδικό παιχνίδι της τριζογύρας. Παλαιότερα διεξάγονταν και άλλα παιγνίδια στην αυλή της εκκλησίας όπως άλμα τριπλούν(τριάππιδια) και άρση βαρών(διτζήμι). Η Δευτέρα της Λαμπρής άρχιζε με εκκλησιασμό το πρωί. Στις δυο περίπου μετά το μεσημέρι είχαμε τη μεγάλη Λιτανεία στο εκκλησάκι του Αγίου Αμβροσίου στη βόρεια άκρη του χωριού. Στην πορεία αυτή με μπροστάρηδες τους ιερείς και τους ψάλτες με τα εξαπτέρυγα και την εικόνα του Αγίου Αμβροσίου συμμετείχαν όλοι οι χωριανοί και οι απόδημοι του Αγίου Αμβροσίου. Ήταν πράγματι το αποκορύφωμα των Λαμπριάτικων εκδηλώσεων με την εκκλησία και τα καφενεία να είναι γεμάτα κόσμο και τις κροτίδες να ακούονται παντού. Η τριζογύρα τραβούσε τον κόσμο με τους νέους άλλοι να κάθονται σ΄άυτή και άλλο να σπρώχνουν και τις κοπέλες να παρακολουθούν από κοντά. Στα παλιά σπίτια με μεγάλες καμάρες λειτουργούσαν οι σούσες με τη διαφορά ότι ανέβαιναν οι κοπέλες σ΄αυτές και παρακολουθούσαν οι νέοι.
13. Τρίτη της Λαμπρής ξωκλήσια
Το τριήμερο της Λαμπρής συμπληρωνόταν την Τρίτη μέρα της Ανάστασης ή του Πάσχα. Για να κατανοήσουμε τη μεγάλη σημασία που έδιδε ο Ορθόδοξος Χριστιανικός κόσμος της Κύπρου στο κοσμοσωτήριο αυτό γεγονός ας θυμηθούμε τη λαϊκή φράση: Τρεις τα Γέννα τρεις τα Φώτα και έξη την Ανάσταση εννοώντας τις ημέρες από την Αγία Πέμπτη μέχρι την Τρίτη της διακαινησίμου.
Με αυτά υπόψη πολλοί Αγιαμβροσίτες πρωί-πρωί της Τρίτης ανεβασμένοι στα ζώα τους με τα σαμάρια τους επικαλυμμένα με πολύχρωμες κουβέρτες έπαιρναν το δρόμο προς τα μικρά ξωκλήσια του Άη Γιώρκη. Οι περισσότεροι όδευαν προς το μέρος του Πλατυμάτη και οι άλλοι με το δεύτερο ιερέα και ψάλτη του χωριού προς το μέρος της Μελανδρύνας όπου και τα αντίστοιχα εκκλησάκια. Αφού ετελείτο η λειτουργία με ένα πραγματικά Παπαδιαμάντιο τρόπο και το Χριστός Ανέστη να αντηχεί στα παρακείμενα χωράφια προγευμάτιζε όλο το εκκλησίασμα μαζί με φλαούνες, ψωμί, χαλλούμια και άλλα είδη. Στη συνέχεια όσοι είχαν δικά τους χωράφια κοντά σήκωναν τα δρεπάνια στα χέρια τους και άρχιζαν το θέρισμα του κριθαριού που είχε ήδη ωριμάσει. Οι υπόλοιποι έπαιρναν το δρόμο της επιστροφής στα σπίτια τους σχηματίζοντας ένα μακρύ καραβάνι. Σε όλο το δρόμο ευχαριστούσαν τον Αναστάντα Χριστό που τους αξίωσε να φθάσουν και να γιορτάσουν το Πάσχα. Αμέσως μετά το Πάσχα έμπαιναν όλες οι δουλειές του Καλοκαιριού με πρώτα τα χρυσόμηλα.
14. Τριζογύρα-σούσες
Η Τριζογύρα ήταν το κατ’ εξοχή παραδοσιακό έθιμο και παιχνίδι της Λαμπρής για τους Αγιαμβοσίτες. Η διαδικασία άρχιζε μήνες πριν την Λαμπρή με την επιλογή ενός μεγάλου ορθόκορμου πεύκου από το διπλανό δάσος. Την Αγία Εβδομάδα αποκοπτόταν το δένδρο και μεταφερόταν στην αυλή της εκκλησίας. Η μεταφορά στα παλιά χρόνια γινόταν με ζευγμένα βόδια και στη συνέχεια με τρακτέρ που έσερνε το βαρύ φορτίο στην αυλή της εκκλησίας με τον Χατζηκκολή ή τον Κυριάκο Φωτίου να έχουν το γενικό πρόσταγμα. Ειδικοί τεχνικοί, πελεκάνοι ή ασχολούμενοι με το επάγγελμα του υλοτόμου, όπως οι Σταυρής του Σοφόκλη, Ανδρέας Κκέλης, Σάββας Μίτας, Κυριάκος Φιλής κ.ά., πλαισιωμένοι από μεγάλο αριθμό νέων του χωριού ζύγιζαν και έστηναν την Τριζογύρα το Μεγάλο Σάββατο.
Η τεχνική και φιλοσοφία του παραδοσιακού αυτού μοναδικού εθίμου προνοούσε την φύτευση στη γη ενός μέρους του κορμού του πεύκου σε βάθος ενάμιση περίπου μέτρου. Το στερέωναν καλά με πέτρες και γύψο με το ένα μέρος να εξέχει άλλο ενάμιση μέτρο και με το πάνω του μέρος σε σχήμα κυλινδρικού κώνου. Σ’ αυτό το σημείο τοποθετούσαν το κύριο μέρος του πεύκου, μήκους 15 περίπου μέτρων ζυγισμένο κατά τέτοιο τρόπο ώστε να ισοζυγίζει με το βάρος ενός ανδρός στο μακρύ και λεπτό μέρος του κορμού, του μουττοφόρου, όπως ονομάζεται και με το βάρος 6-7 ανδρών στο χονδρό μέρος του κορμού. Στο σημείο στήριξης των δυο τεμαχίων σχηματιζόταν βαθούλωμα αντίστοιχο με τον κώνο του κάθετου μέρους. Στο σημείο επαφής τοποθετούσαν κάρβουνα και πετρέλαιο, ούτως ώστε να τρίζει.
Κατά τη λειτουργία της Τριζογύρας ανέβαιναν άνδρες στον οριζόντιο κορμό ώστε να ισοζυγίσει με τον ένα που καθόταν στον «μουττοφόρο». Στη συνέχεια σπρωχνόταν σε περιφορά γύρω από τον κάθετο άξονα από 5-6 άνδρες. Η περιστροφή της Τριζογύρας γύρω από τον άξονα άκολουθούσε φορά αντίθετη με τους δείκτες του ρολογιού. Ένας λόγος που μπορεί να λεχθεί για αυτή την επιλογή είναι γιατί το δεξί χέρι και πόδι έχει περισσότερη δύναμη τόσο για το σπρώξιμο όσο και για τη γρήγορη απομάκρυνση των ανδρών που έσπρωχναν σε ασφαλή χώρο εκτός της περιμέτρου του μουττοφόρου. Η τριβή των καρβούνων με το πετρέλαιο δημιουργούσε ένα δυνατό θόρυβο (τρίξιμο) που ακουγόταν σε μεγάλη απόσταση και από τον οποίο πήρε και το όνομά της Τριζογύρα (γύριζε και έτριζε ταυτόχρονα). Κάθε διαδικασία διαρκούσε 5-6 λεπτά και στη συνέχεια εναλλασσόντουσαν οι πρωταγωνιστές, ενώ οι νέοι και νέες και γενικά όλοι οι κάτοικοι της κοινότητας παρακολουθούσαν από τη διπλανή υπερυψωμένη αυλή της εκκλησίας του Αγίου Αμβροσίου.
Το παιχνίδι ήταν πραγματικά πολύ επικίνδυνο και απαιτούσε ευελιξία, γρήγορες και προδιαγεγραμμένες κινήσεις, ακροβατικές δεξιότητες και συνεχή εγρήγορση. Κάθε πιθανό λάθος θα είχε συνέπειες γι΄αυτό οι συμμετέχοντες πρόσεχαν και τον εαυτό τους αλλά και τους υπόλοιπους.
Θεέ μου ν΄ρταν οι Λαμπρές
να κρεμαστούν οι σούσες.
Να σούζουνται οι όμορφες
και οι μαυρομματούσες.
Αυτό το πολύ ωραίο τετράστιχο ακουόταν παλιά σε όλη την Κύπρο κατά τη διάρκεια του πενηνταημέρου. Ασφαλώς ο Άγιος Αμβρόσιος συμμετείχε ενεργά σ΄αυτό το έθιμο. Κατά γειτονιές οι νεαρές κοπέλες μαζεύονταν στα σπίτια με τα μεγάλα δίχωρα δωμάτια και κρεμούσαν τη σούσα. Στη συνέχεια ανέβαιναν στα δυο άκρα του επίπεδου μακριού ξύλου που τοποθετείτο στο κάτω άκρο του σχοινιού δυο κοπέλες μια δεξιά και μια αριστερά στον άρμενο όπως λεγόταν. Στη μέση κάθονταν άλλες κοπέλες και με την κίνηση των ποδιών άρχιζε να κινείται η σούσα. Αμέσως άρχιζαν και τα τραγούδια από όλες τις κοπέλες. Τα αγόρια και οι υπόλοιποι παρακολουθούσαν και σχολίαζαν. Το ωραίο αυτό παιχνίδι πραγματοποιόταν την Κυριακή και τη Δευτέρα της Λαμπρής και πρόσφερε μεγάλη χαρά σε όλους.
15. Έθιμα-γέννηση, βαφτίσια, αρραβώνες, γάμος, θάνατος
Μια μικρή έστω αναφορά θα ήθελα να κάμω στο τεράστιο αυτό κεφάλαιο για το οποίο οι έρευνες που έχουν διεξαχθεί και τα συγγράμματα που έχουν γραφεί μας οδηγούν πολύ πίσω στην αρχαιότητα. Κυκλοφόρησε πρόσφατα ένα τρίτομο έργο του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών για το θέμα. Το βραβευμένο αυτό έργο της κας Καλλιόπης Χαρμαντά-Πρωτοπαπά είναι βασισμένο πάνω σε ζωντανές μαρτυρίες ανθρώπων απ΄όλη την Κύπρο συμπεριλαμβανομένων και Αγιαμβροσιτών. Κληρονομιά λοιπόν από τους προγόνους συνεχίζονται στις μέρες μας. Εμείς κρατούμε αυτά τα έθιμα και αυτά με τη σειρά τους μας κρατούν σε επαφή με τις ρίζες μας.
Αρχικά όλα τα παιδιά γεννιούνταν στα σπίτια με τη βοήθεια της μάμμης και γυναικών προσκείμενων στη μέλλουσα μητέρα. Το νεογέννητο μωρό μεταφερόταν, από τη γιαγιά του συνήθως στην εκκλησία την όγδοη μέρα της γέννησης όπου ο ιερέας του διάβαζε μια ευχή. Εκκλησίασμα λεγόταν η διαδικασία αυτή. Η λεχώ μετά τον τοκετό παρέμενε στο σπίτι για 40 μέρες. Μετά πήγαινε στην εκκλησία για ν΄αποσαραντώσει. Στις επισκέπτριες που έφθαναν στο σπίτι για να ευχηθούν στο νεογέννητο κερνούσαν παξιμάδια που έφτιαχναν στο σπίτι από προηγουμένως.
Τα βαφτίσια πραγματοποιούνταν όταν το παιδί έφθανε τους τρεις μέχρι και τους 12 μήνες. Αυτά τελούνταν συνήθως στην εκκλησία του Αγίου Αμβροσίου στο χωριό. Μετά το μυστήριο οι συγγενείς και οι νονοί μαζεύονταν στο σπίτι του νεοφώτιστου παιδιού όπου παρακάθονταν στο τραπέζι. Την Τρίτη μέρα της βάπτισης ο νονός έβγαζε το παιδί από τα μύρα και έπλενε ο ίδιος τα ρούχα της βάπτισης. Ακολουθούσε και πάλιν οικογενειακό τραπέζι. Μερικές φορές το βάπτισμα τελείτο στο γειτονικό μοναστήρι του Αντιφωνητή ή και στον Απόστολο Ανδρέα στην Καρπασία όπου όλοι μετέβαιναν εκεί με λεωφορείο. Οι νονοί πρόσφεραν κάθε πρωτοχρονιά μικρά δώρα στα βαφτιστικά και μεταξύ τους υπήρχε πάντα ένα βαθύ αίσθημα αγάπης και σεβασμού.
Οι αρραβώνες ή τα χαρτώματα προηγούνταν πάντα του γάμου. Σημειώνεται ότι παλαιότερα οι νέοι κατέληγαν στον αρραβώνα μετά από συνοικέσιο. Οι προξενήτρες του χωριού ήξεραν καλά τη δουλειά τους. Η χρονική διάρκεια μεταξύ αρραβώνων και γάμου μπορούσε να διαρκέσει από μερικές μέρες μέχρι και δυο και πλέον χρόνια. Συνήθως θα έπρεπε να κτιστεί το καινούργιο σπίτι για το νέο ζευγάρι και μετά να γίνει ο γάμος. Σε περίπτωση που η νύμφη ήταν έγκυος επισπευδόταν ο γάμος.
Ο γάμος ήταν, μάλλον συνεχίζει να είναι, το πιο καθοριστικό γεγονός στον άνθρωπο. Οι προετοιμασίες άρχιζαν μήνες πριν. Αρκετές οι δουλειές και πολλοί οι εμπλεκόμενοι. Καινούργιο σπίτι, προικιά, έπιπλα, προσκλητήρια, κεραστηκά, φαγητά, εκκλησία, κουμπάροι, μουσικοί κ.λπ έπρεπε να είναι στην εντέλεια. Ο γάμος παλιά άρχιζε το Σάββατο με τις τελευταίες προετοιμασίες.και συνεχιζόταν την Κυριακή με το μυστήριο στην εκκλησία. Στη συνέχεια το ανδρόγυνο με τη συνοδεία του ιερέα, της μουσικής και του κόσμου οδηγόταν στο καινούργιο σπίτι. Εκεί οι κουμπάροι κερνούσαν όλο τον κόσμο κονιάκ και γλυσταρκές. Στο σπίτι ήσαν ήδη εκτεθειμένα τα υφαντά σεντόνια για να τα καμαρώσουν οι ξένοι. Το βράδυ της Κυριακής, της Δευτέρας αλλά και της Τρίτης γινόταν μεγάλο γλέντι με τους καλεσμένους, τις ευχές, το φαγητό, το χορό και το τραγούδι μέχρι και τις πρωινές ώρες. Η Τετάρτη ήταν για τους κουμπάρους και τους στενούς συγγενείς. Στις οκτώ μέρες από το γάμο ακολουθούσε ο αντίγαμος όπου και πάλιν το νέο ζευγάρι δεχόταν τις ευχές όσων δεν μπόρεσαν να πάνε στο γάμο.
Το τέλος κάθε ζώντος οργανισμού κλείνει πάντα με τον θάνατο του. Πραγματικό πένθος ήταν ο χαμός αγαπημένου προσώπου στον Άγιο Αμβρόσιο. Οι δυο χιλιάδες κάτοικοι της κοινότητας ήσαν κοντινοί ή μακρινοί συγγενείς μεταξύ τους αλλά προπάντων γνωστοί και φίλοι. Ο χαμός ήταν απώλεια για όλους. Όλο το χωριό συμμετείχε στην εξόδιο ακολουθία και συνόδευε τον αποδημήσαντα με τα πόδια σε μια πορεία ενός και πλέον χλμ από την εκκλησία μέχρι το κοιμητήριο. Το κλάμα και οι ειρμοί ακούονταν καθ΄όλη τη διάρκεια της πορείας. Μετά την κηδεία ακολουθούσαν τα μνημόσυνα στις 8 και στις 40 μέρες και μετά στους τρεις, έξη, εννέα μήνες και στη συνέχεια ανά έτος.
16. Πολιτιστικά-σχολικές εκδηλώσεις, θέατρο, κινηματογράφος, κέντρο νεότητας Προμηθέας, οικογενειακές συνάξεις, ταβέρνες, ομαδικά προσκυνήματα
Ο Άγιος Αμβρόσιος έχει μια μεγάλη παράδοση στα πολιτιστικά πράγματα. Από προφορικές αρχικά και γραπτές αναφορές στη συνέχεια μαθαίνουμε ότι από τις αρχές του 20 αιώνα λειτούργησε πρωτοποριακά τότε στο χωριό αναγνωστήριο. Αυτό ήταν μια σύγχρονη για την εποχή βιβλιοθήκη όπου συγκεντρώνονταν οι άνδρες του χωριού και διάβαζαν βιβλία και εφημερίδες. Κάποτε διάβαζε ένας μεγαλοφώνως και οι υπόλοιποι άκουαν και στο τέλος σχολίαζαν. Κατά καιρούς συνήθως σε εθνικές επετείους ανέβαζαν θεατρικά έργα.
Με την πάροδο του χρόνου διοργανώνονταν εκδηλώσεις από τους μαθητές του δημοτικού σχολείου κατά τις γιορτές των Χριστουγέννων και του νέου έτους. Το 1943 οργανώθηκε για πρώτη φορά παγκύπρια η γιορτή της χρυσομηλιάς και η γεωργική έκθεση για τα οποία έγινε ήδη αναφορά. Κατά τη διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα του 1955-1959 οι νέοι και οι νέες του χωριού ανελάμβαναν τη οργάνωση εκδηλώσεων και ανέβασμα θεατρικών έργων. Αυτό που απογείωσε τον Άγιο Αμβρόσιο στον τομέα αυτό ήταν η ίδρυση και λειτουργία του Ελληνικού Γυμνασίου Αγίου Αμβροσίου το 1959 και του πρώτου και πάλιν παγκύπρια κέντρου νεότητας Προμηθέας Αγίου Αμβροσίου το 1966. Την περίοδο αυτή το δημοτικό σχολείο, το γυμνάσιο και το κέντρο νεότητας ευρίσκοντο σε μια ευγενή άμιλλα μεταξύ τους για την ανάδειξη και πολιτιστική προβολή του Αγίου Αμβροσίου. Οι τελικές εορτές των σχολείων αποτελούσαν σημείο αναφοράς για την κοινότητα. Πάμπολλες οι θεατρικές παραστάσεις και των τριών και οι αθλητικές και ποδοσφαιρικές διοργανώσεις. Οι μαθητές του Αγίου Αμβροσίου πρώτευαν στο στίβο.
Ο κινηματογράφος στον Άγιο Αμβρόσιο λειτούργησε γύρω στο 1962 με προβολές κάθε Σαββατοκύριακο και Τετάρτη. Προσκαλούνταν επίσης κατά καιρούς ξένοι θεατρικοί θίασοι και τραγουδιστές. Οι θεατές προέρχονταν εκτός από τον Άγιο Αμβρόσιο και από τα γειτονικά χωριά Χάρτζια και Καλογραία καθιστώντας έτσι τον Άγιο Αμβρόσιο το πολιτιστικό κέντρο της περιοχής.
Οι οικογενειακές συνάξεις πραγματοποιούνταν στις μεγάλες θρησκευτικές γιορτές, όπως Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά, Θεοφάνεια, Σήκωσες, Λαμπρή. Στις Σήκωσες πολλές φορές γίνονταν τα λογιάσματα ή οι αρραβώνες. Η προετοιμασία και ο ίδιος ο γάμος ήταν αιτία τέτοιων σημαντικών συναντήσεων στην οικογένεια. Λέχθηκε ότι η ευημερία ενός τόπου μετριέται με τον αριθμό των ταβερνών του. Ο Άγιος Αμβρόσιος είχε κατά καιρούς πολλές και καλές τέτοιες ταβέρνες. Σ΄αυτές σερβίρονταν πάντα φρέσκοι μεζέδες της περιοχής. Οι διασκεδάσεις στις ταβέρνες ήσαν καθημερινό φαινόμενο. Σ΄αυτές λάμβαναν επί το πλείστο οι άνδρες και σε κάποιες εξαιρετικές περιπτώσεις μπορούσαν να διαρκέσουν για πολλές ώρες με την άφιξη νέων προσώπων στην αρχική παρέα. Πολλές φορές κάθε ένας που προσερχόταν προσκόμιζε και τους δικούς του μεζέδες από το σπίτι του.
Καθ΄όλη τη διάρκεια του χρόνου αλλά προπάντων τους θερινούς μήνες οι Αγιαμβροσίτες οργάνωναν ομαδικά προσκυνήματα σε διάφορα μοναστήρια της Κύπρου. Τα πολύ παλιά χρόνια οι Αγιαμβροσίτες πήγαιναν στα διάφορα προσκυνήματα με τα ζώα. Με την ευρεία χρήση του αυτοκινήτου στην Κύπρο από το 1920 και μετά περίπου πήγαιναν με το λεωφορείο. Η διάρκεια του ταξιδιού διαρκούσε από μια μέχρι τρεις μέρες ανάλογα με την απόσταση. Τα συνηθέστερα προσκυνήματα εκτός από την Μελανδρύνα ήσαν ο Χρυσοσώτηρας στην γειτονική Ακανθού, ο Άγιος Χρυσόστομος, ο Άγιος Παντελεήμονας, η Παναγία του Κύκκου, ο Άγιος Νεόφυτος, ο Απόστολος Ανδρέας, ο Άγιος Αναστάσιος κ.α. Από τους πολλούς προορισμούς γίνεται αντιληπτό ότι κάθε βδομάδα σχεδόν διδόταν η ευκαιρία στους Αγιαμβροσίτες να προσκυνήσουν σε κάποιο μοναστήρι.
17. Εισβολή, εκτοπισμός, αγνοούμενοι
Το πανέμορφο κεφαλοχώρι της ανατολικής πλευράς της επαρχίας της Κερύνειας από τις 14 Αυγούστου 1974 βρίσκεται κάτω από την τουρκική κατοχή. Όλοι οι αυτόχθονες κάτοικοι του εξαναγκάσθηκαν μέσα από τους βομβαρδισμούς των τουρκικών πλοίων και αεροπλάνων να εγκαταλείψουν τα σπίτια και τις περιουσίες τους και να πάρουν το δρόμο της προσφυγιάς. Από τη θλιβερή, για τη σύγχρονη ιστορία της Κύπρου, πιο πάνω ημερομηνία όλες οι δούλεψες των ιδίων και των προγόνων τους για τρεις χιλιάδες χρόνια έγιναν προϊόν αρπαγής από τον τουρκικό στρατό και τους έποικους που τόσο μεθοδικά η Τουρκία φέρνει στην Κύπρο.
Με τη συνεχιζόμενη κατοχή οι Τούρκοι έχουν αλλάξει τα πάντα. Τα περιβόλια με τις χρυσομηλιές και τα κάθε λογής δένδρα έχουν καταστραφεί. Το περιβάλλον έχει κυριολεκτικά βιαστεί βάναυσα με τις αλόγιστες οικοδομές. Το κοιμητήριο βεβηλώθηκε, τα σχολεία και οι πλατείες βάφτηκαν κόκκινα και γέμισαν με αγάλματα των εισβολέων και κόκκινες ημισελήνους. Η εκκλησία του Αγίου Αμβροσίου, το καύχημα των Αγιαμβροσιτών, μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τζαμί.
Οι 2000 και πλέον κάτοικοι του Αγίου Αμβροσίου διασκορπισμένοι σ’ όλη την ελεύθερη Κύπρο και στις πέντε ηπείρους του πλανήτη μας, απογοητευμένοι από το άδικο που βρήκε τον τόπο μας, διαμαρτύρονται και ζητούν από παντού βοήθεια για δικαίωση. Δώδεκα οικογένειες Αγιαμβροσιτών εξακολουθούν να ζητούν καθημερινά για 41 τώρα χρόνια τα αγαπημένα τους πρόσωπα που συγκαταλέγονται στον μακρύ μαύρο κατάλογο των αγνοουμένων της τουρκικής εισβολής. Υπέρτατο χρέος μας είναι να διεκδικούμε τη γη μας και την ασφαλή επιστροφή στους τόπους μας.
18. Σωματεία, εκδηλώσεις, πορείες, μνήμη κατεχομένων
Μεγάλο πράγματι το κακό που βρήκε την Κύπρο και τον Άγιο Αμβρόσιο μαζί τον Ιούλιο-Αύγουστο του 1974 με τη τουρκική εισβολή να σκορπά το θάνατο και τον τρόμο παντού. Ο εκτοπισμένος κόσμος μας νοικοκύρηδες με σπίτι και όνομα μέχρι χθες βρέθηκαν σκορπισμένοι στο πουθενά. Οι περισσότεροι άνθρωποι πίστευαν ότι θα ήταν μια προσωρινή κατάσταση και σύντομα θα διευθετείτο η λύση και ο καθένας θα επέστρεφε στο σπίτι και τη περιουσία του. Είναι και αυτός ένας λόγος που πολλοί παρέμειναν κάτω από άθλιες συνθήκες μέσα στα αντίσκηνα για μακρύ χρονικό διάστημα.
Δυστυχώς το πράγμα τραβούσε σε χρόνο. Ατέλειωτες άκαρπες συνομιλίες και η μια απογοήτευση διαδεχόταν την άλλη. Μέσα σ΄αυτό το σκηνικό που οι κοινότητες πραγματικά εξαρθρώθηκαν και σχεδόν κανένας δεν ήξερε που κατέληξαν οι υπόλοιποι συγχωριανοί του άρχισαν σιγά-σιγά να δημιουργούνται τα σωματεία των κατεχόμενων κοινοτήτων στις ελεύθερες περιοχές. Πρωταρχικός σκοπός τους ήταν να καταγράψουν αρχικά τους συγχωριανούς να τους φέρουν σε επαφή. Στη συνέχεια να τους βοηθήσουν σε κάποιες περιπτώσεις, να προβαίνουν σε διαμαρτυρίες για τη συνεχιζόμενη κατοχή από την Τουρκία, να διοργανώνουν αντικατοχικές πορείες, να διεκδικούν την ανεύρεση και απελευθέρωση των αγνοουμένων, να διατηρούν τα έθιμα κάθε κοινότητας, να συντηρούν τη μνήμη των κατεχομένων μας κ.α.
Το 1985 με την πρωτοβουλία Αγιαμβροσιτών με κύριο γνώρισμα την αγάπη προς το χωριό μας ιδρύθηκε το Σωματείο Ελεύθερος Άγιος Αμβρόσιος στη Λευκωσία. Σκοποί και στόχοι του όλοι οι πιο πάνω. Με μια πλούσια δράση, ομαδική εργασία και καλό προγραμματισμό έγινε κατορθωτό να ανεγερθεί ιδιόκτητο οίκημα στην Αγλαντζιά. Οι κατά καιρούς πρόεδροι ήσαν οι Σάββας Μ. Θεοφάνους, Κυριάκος Πέσιογκες, Αντώνης Οικονόμου και τώρα ο Κυριάκος Χατζηφιλίππου. Τοπικές επιτροπές του σωματείου λειτουργούν στη Λευκωσία και στη Λεμεσό με πλούσια δράση. Αμέσως μετά την ίδρυση του σωματείου στη Κύπρο δημιουργήθηκε αντίστοιχο στο Ηνωμένο Βασίλειο με προέδρους κατά σειρά τον Δημήτρη Σακκαλλή και τώρα τον Άγγελο Πέσιογκε. Μέλη οι συγχωριανοί που διαμένουν στο Λονδίνο και το Ηνωμένο Βασίλειο με ξεχωριστή δράση πάντοτε τον μ. Κυριάκο Χριστοδούλου ο οποίος ήταν και ιδρυτικό μέλος του LobbyforCyprus.
Στο μεταξύ με πρωτοβουλία του Σέργη Πρωτοπαπά ανασυστάθηκε το Κέντρο Νεότητας Προμηθέας Αγίου Αμβροσίου που ανέστειλε τη λειτουργία του λόγω της τουρκικής εισβολής .Στα τελευταία χρόνια μια πολύ αξιόλογη δραστήρια ομάδα Αγιαμβροσιτών που διαμένουν στη Λεμεσό ίδρυσαν παράρτημα του σωματείου και αναπτύσσουν πλούσια εθνική και πολιτιστική δράση. Το 2009 με έδρα και πάλιν τη Λεμεσό ιδρύθηκε ο Αθλητικός Πολιτιστικός Όμιλος Χρυσομηλιά που διαθέτει ανδρική και γυναικεία ομάδα ποδοσφαίρου και χορευτικό συγκρότημα με πάρα πολλές παρουσιάσεις ανά την ελεύθερη Κύπρο.
Τελευταία από τις εκδηλώσεις των σωματείων του Αγίου Αμβροσίου ξεχωρίζουν η γιορτή και χορός της χρυσομηλιάς και η θρησκευτική γιορτή του Αγίου Αμβροσίου. Στις εκδηλώσεις αυτές παρίστανται ο Μητροπολίτης και οι βουλευτές της Κερύνειας και πλήθος Αγιαμβροσιτών και φίλων. Όλοι νοσταλγούν τις ελεύθερες μέρες στον Άγιο Αμβρόσιο και εύχονται να ξαναέλθουν σύντομα.
19. Τοπική αυτοδιοίκηση, κοινοτάρχης αζάες, Συμβούλιο Βελτιώσεως, Κοινοτικό Συμβούλιο-δραστηριότητες
Η τοπική αυτοδιοίκηση είναι προέκταση των εξουσιών και αρμοδιοτήτων του Υπουργείου Εσωτερικών σε τοπικό επίπεδο. Ο στόχος των εκάστοτε αρχών ήταν να υπάρχει μια τυπική η ουσιαστική τοπική αυτοδιοίκηση για να μπορούν από τη μια να επιβάλλονται και να εισπράττονται οι οφειλές προς το κράτος και από την άλλη να υποβάλλονται εισηγήσεις για τις ανάγκες κάθε κοινότητας από άτομα που έχουν άμεση γνώση του αντικειμένου.
Στον Άγιο Αμβρόσιο είχαμε για μεγάλο χρονικό διάστημα τόσο πριν την εγκατάσταση της Κυπριακής Δημοκρατίας όσο και μετά ως αρχή του χωριού τον κοινοτάρχη(μουχτάρη) μαζί με τους αζάες. Κοινοτάρχης διετέλεσε για πολλά χρόνια ο Μιχαήλ Πέσιογκες. Δυο από τα έργα τους ήταν η συντήρηση των χωμάτινων τότε δρόμων και η προμήθεια νερού με φουντάνες σε καίρια σημεία ανά γειτονιά το 1950. Με την εγκατάσταση της Δημοκρατίας το 1960 στις μεγάλες κοινότητες της Κύπρου εφαρμόστηκε ο θεσμός των Συμβουλίων Βελτιώσεως.
Η 15ετήα από το 1960 μέχρι το Καλοκαίρι της τουρκικής εισβολής του 1974 υπήρξε η χρυσή εποχή του Αγίου Αμβροσίου. Οι Μιχάλης Ανδρέου, Κύρος και Ανδρέας Χατζηκύρου που αποτελούσαν το Συμβούλιο Βελτιώσεως σε συνεργασία με τον κοινοτάρχη ανάπλασαν τον Άγιο Αμβρόσιο. Το γεωργικό μέχρι τότε χωριό μετατράπηκε σε μια σύγχρονη κοινότητα. Ασφαλτοστρώθηκαν όλοι οι δρόμοι μέσα στο χωριό, τοποθετήθηκε νερό στα σπίτια, ηλεκτροδοτήθηκε το χωριό, βελτιώθηκε μερικώς το οδικό δίκτυο προς τη Λευκωσία και προ πάντων ιδρύθηκε το Ελληνικό Γυμνάσιο Αγίου Αμβροσίου που διαδραμάτισε πρωτεύοντα ρόλο στην ανάπτυξη της κοινότητας.
Η προσφυγιά του 1974 μοίρασε τη ζωή μας στα δυο δηλαδή την περίοδο προ και μετά του μεγάλου κακού που μας έφεραν. Τον εκτοπισμένο Άγιο Αμβρόσιο υπηρέτησε ως κοινοτάρχης για 30 και πλέον χρόνια ο Ανδρέας Τρυπηνιώτης ο οποίος διαδέχθηκε τον αποβιώσαντα Μιχαήλ Πέσιογκε. Ούτε δρόμους για επιδιόρθωση είχαμε αυτή την περίοδο ούτε γεφύρια δυστυχώς να φτιάξουμε. Οι προσπάθειες όλη αυτή την περίοδο επικεντρώνονται να κρατηθεί ζωντανός ο ιστός της κοινότητας με την πίστη και την ελπίδα ότι θα ανατραπούν τα τετελεσμένα της εισβολής και να επιστρέψουμε νοικοκύρηδες ξανά στα σπίτια που μας άρπαξαν με τη βία των όπλων.
Το 2012, κοινή συναίνεση όλων των συγχωριανών, ανέλαβα ως νέος κοινοτάρχης του εκτοπισμένου Αγίου Αμβροσίου. Με τον Ανδρέα Προδρόμου ως αναπληρωτή κοινοτάρχη και τους Σάββα Δουκανάρη, Γεώργιο Ττοφή και Παντελή Παντελή μέλη του Κοινοτικού Συμβουλίου και σε συνεργασία με όλα τα οργανωμένα σύνολα της κοινότητας προβαίνουμε σε ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων για να κρατηθεί σε συνοχή ο Άγιος Αμβρόσιος με την πίστη και την ελπίδα ότι θα προβάλει σύντομα η μέρα της δικαίωσης και του γυρισμού.
20. Εκδόσεις
Ένας τέτοιος όμορφος τόπος ήταν πολύ φυσικό να αποτελέσει θέμα για να καταγραφούν κάποια πράγματα με σκοπό να παραμείνουν ως σημείο αναφοράς για όσους τώρα ή αργότερα θα θελήσουν να ασχοληθούν με αυτό. Για την περιοχή του Αγίου Αμβροσίου υπάρχουν γραπτές αναφορές από τα χρόνια της Αναγέννησης και της Ενετικής περιόδου από διάφορους περιηγητές. Περί τα μέσα του περασμένου αιώνα δυο πολύ σημαντικοί εκπαιδευτικοί της Κύπρου οι Νέαρχος Κληρίδης και Παύλος Ξιούτας αναφέρθηκαν στα συγγράμματα με πολύ κολακευτικά λόγια για το μαγευτικό περιβάλλον του Αγίου Αμβροσίου.
Ανάμεσα στα πρώτα γραπτά κείμενα από Αγιαμβροσίτες, εκτός της επίσημης αλληλογραφίας που διεξαγόταν μεταξύ της Κυβέρνησης και της Μητρόπολης με τη τοπική και εκκλησιαστική αρχή του χωριού, μπορεί συγκαταλεχθεί η αλληλογραφία των ξενιτεμένων μας πρώτης και δεύτερης γενιάς και των δικών τους συγγενών στο χωριό. Ο δικός μου παππούς για παράδειγμα μετανάστευσε στην Αυστραλία το 1924 και ζούσε στο Darwin μέχρι το 1942 οπότε σκοτώθηκε από βομβαρδισμούς των Γιαπωνέζων κατά το δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο έγραφε στη γιαγιά μου να τον πληροφορήσει πότε ήταν η Λαμπρή κάθε χρόνο για να ανάψει και αυτός λαμπρατσιά και να γιορτάσει μόνος του την Ανάσταση.
Συμπληρωμένες εκδόσεις για τον Άγιο Αμβρόσιο από Αγιαμβροσίτες έχουμε σε πεζό λόγο και σε ποίηση. Η ποιητική μούσα είναι οπωσδήποτε πιο ελεύθερη και από αυτή την άποψη. Οι ποιητικές εκδόσεις των Αγιαμβροσιτών μπορεί να καταπιάνονται με ποικιλία θεμάτων παρ΄όλο κεντρική πηγή άντλησης των θεμάτων τους είναι ο Άγιος Αμβρόσιος. Ποιητικές εκδόσεις κυκλοφόρησαν οι συγχωριανοί μας Φώτης Βασίλη, Βασίλης Χαπέσιης, Ανδρέας Σωτηρίου και τελευταία ο Γεώργιος Χατζηκυριάκος δυο εκδόσεις. Ο Χατζηκυριάκος έγραψε και άλλα επιστημονικά συγγράμματα και βιβλία για τα φυτά της Κύπρου στα οποία γίνεται ευρεία αναφορά στον Άγιο Αμβρόσιο.
Βιβλία σε πεζό λόγο έγραψαν κατά χρονολογική σειρά ο Φραγκλίνος Σάββα με αναφορά κυρίως σε γεγονότα που έλαβαν χώρα στον Άγιο Αμβρόσιο την περίοδο του μεσοπολέμου. Ο Σάββας Τσιαππούτας κυκλοφόρησε μια επίσης ολιγοσέλιδη έκδοση γύρο στο 1968 με αναφορές σε διάφορες πτυχές της ζωής στον Άγιο Αμβρόσιο και μερική καταγραφή των οικογενειών του χωριού. Ο δάσκαλος Κύρος Χατζηκύρου κυκλοφόρησε δυο βιβλία με το δεύτερο να είναι συμπλήρωση του πρώτου με πρόσθετα στοιχεία προπάντων όσο αφορά το γενεαλογικό δένδρο των οικογενειών του Αγίου Αμβροσίου που αρχίζει από τα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι το τέλος σχεδόν του 20ου. Τα στοιχεία που παρατίθενται στην έκδοση είναι πράγματι προϊόν βαθειάς γνώσης και μελέτης. Τελευταία χρονικά στη σειρά έρχεται η δική μου έκδοση που κυκλοφόρησε στα μέσα του 2015.
21. Αναφορά στο δικό μου βιβλίο το χωριό Άγιος Αμβρόσιος Κερύνειας
Είχαμε τη μεγάλη τύχη να γεννηθούμε και να ζήσουμε ένα μέρος της ζωής μας σε ένα τόπο που όλοι δικαιολογημένα τον αποκαλούν πανέμορφο. Εμείς το λέμε κομμάτι ίδιο της Παράδεισος. Νοσταλγούμε αυτή την ομορφιά για τη γη μας και αυτός ο πόθος που κατάντησε πόνος δεν σβήνει με τίποτε. Είναι αυτές οι σκέψεις από τη μια και η επίγνωση ότι θα πρέπει να κρατήσουμε ζωντανές τις εικόνες, τα ήθη, τους χαρακτήρες και τις ιστορίες των ανθρώπων που έζησαν και δημιούργησαν στα κατεχόμενα μέρη μας που οδήγησαν στη συγγραφή του δικού μου βιβλίου.
Γνωρίζουμε ότι ο αδυσώπητος χρόνος δεν χαρίζεται κανενός. . Είναι κρίμα σήμερα με τα τόσα μέσα να φεύγουν σημαντικοί άνθρωποι και να παίρνουν μαζί τους ένα μέρος από την ιστορία του κάθε τόπου. Με την τουρκική εισβολή και τον εκτοπισμό των κατοίκων του σε όλα τα σημεία της ελεύθερης Κύπρου και του κόσμου όλο αυτό το υλικό κινδύνευε να χαθεί. Η καταγραφή του υπήρξε μια επιβαλλόμενη αναγκαιότητα και ένα χρέος προς το χωριό μας. Με τη συγγραφή και την έκδοση του βιβλίου μου θα ήθελα απλά να αποπληρώσω μια μικρή δόση στο δικό μου κομμάτι αυτού του χρέους. Εμείς ως εκτοπισμένη δυστυχώς κοινότητα μπορεί να μη έχουμε να φτιάξουμε δρόμους και να φροντίσουμε για την καθαριότητα αλλά παραλάβαμε μια πολιτιστική κληρονομιά και έπρεπε να τη διαφυλάξουμε για αυτούς που θα έλθουν
Στο βιβλίο περιγράφεται η ζωή των τελευταίων 150 και πλέον χρόνων στον Άγιο Αμβρόσιο Αμβρόσιο. Ο τόπος, τα περιβόλια, οι εκδηλώσεις, οι εικόνες, οι μυρωδιές, τα μνημεία, τα πολιτιστικά, η ακτογραμμή και πολλά άλλα παρελαύνουν στα μάτια του αναγνώστη. Περιγράφονται επίσης οι άνθρωποι και οι χαρακτήρες τους μέσα από πραγματικές ιστορίες που φθάνουν τις 400. Αντί του αφηγηματικού λόγου το βιβλίο καταπιάνεται με τις αυτοτελείς μικρές ιστορίες των χαρισματικών κατοίκων του Αγίου Αμβροσίου με το πηγαίο χιούμορ και την ζωντάνια και ευστροφία που τους χαρακτηρίζει.
Στο βιβλίο οπωσδήποτε αναφέρονται εκτός από συμβάντα που προκαλούν το μειδίαμα του αναγνώστη αρκετές περιπτώσεις υποθέσεων που αβίαστα προκαλούν βαθειά συγκίνηση. Περιλαμβάνεται στην έκδοση ειδική αναφορά στους πεσόντες, τους αγνοούμενους και άλλες σημαντικές μορφές της κοινότητας. Η έκδοση συμπληρώνεται με πάρα πολλές σπάνιες φωτογραφίες Αγιαμβροσιτών, ένα έγχρωμο δεκαεξασέλιδο με τοπία του Αγίου Αμβροσίου και ονομαστικός κατάλογος όλων των οικογενειών των Αγιαμβροσιτών που κατοικούσαν στο χωριό το 1974 με τοπογραφικό χάρτη με τη γειτονιά που διέμενε ο καθένας.
Η συγγραφή του βιβλίου άρχισε αρχές του 2012 αμέσως μόλις ανέλαβα τα καθήκοντα του κοινοτάρχη στο υφιστάμενο Κοινοτικό Συμβούλιο. Η εργασία βασίστηκε σε δικές μου θύμησες από τα παιδικά μου χρόνια μέχρι και τα χρόνια μετά την προσφυγιά. Είχα την τύχη να ζήσω έντονα τη ζωή στο χωριό και να κάνω παρέα με απλούς ανθρώπους του χωριού με πραγματικά ένα ολόκληρο πανεπιστήμιο γνώσεις ο καθένας. Πάρα πολλές πληροφορίες πήρα επίσης από συγχωριανούς μου που με χαρά μου έδωσαν. Όλοι αυτοί αναφέρονται στον πρόλογο του βιβλίου μου με τις δικές μου ευχαριστίες προς αυτούς. Το έργο κράτησε τέσσερα χρόνια για να γραφεί και να εκτυπωθεί.
Από τον Ιούνιο του 2015 το βιβλίο κυκλοφόρησε σε μια πολύ επιμελημένη έκδοση με πρωτότυπη μορφή όπως χαρακτηρίστηκε από πνευματικούς ανθρώπους της Κύπρου που το διάβασαν. Είναι πραγματικά μεγάλη η ικανοποίηση να ακούονται τέτοια λόγια από τέτοιους ανθρώπους για τον Άγιο Αμβρόσιο και τον κόσμο του. Ήταν τέτοιος ο Άγιος Αμβρόσιος διερωτούνται όσοι για πρώτη φορά έρχονται σε επαφή με το χωριό μέσω του βιβλίου; Η δική μου, καθώς και όλων των Αγιαμβροσιτών, απάντηση είναι ότι ο Άγιος Αμβρόσιος ήταν και είναι κάτι πολύ παραπάνω. Απλά μέσα από το βιβλίο καταβάλλεται προσπάθεια να δοθεί ένα μικρό δείγμα. Φαίνεται ότι ο στόχος αυτός έχει επιτευχθεί. Ο πολύ καταξιωμένος, όπως χαρακτηρίστηκε, ποιητής της Κύπρου Κώστας Μόντης έγραψε σε ένα ποίημα του τον ακόλουθο πολύ σημαντικό στίχο. «Αν δεν έχεις κάτι να πεις μη ανακατεύεις τις λέξεις». Αυτοί που διάβασαν το βιβλίο μου με δικαιώνουν ότι οι 180 000 περίπου λέξεις που χρησιμοποιήθηκαν στο βιβλίο άφησαν μια σημαντική εργασία.
22. Κατάληξη
Νοιώθω μεγάλη τιμή σήμερα γιατί μας δόθηκε αυτή η ευκαιρία να παραστούμε εδώ στο Λονδίνο και να μιλήσουμε για το πιο αγαπητό πράγμα που έχουμε. Αυτό δεν είναι τίποτε άλλο από τον αγαπημένο μας πολύπαθο τόπο. Μιλήσαμε για τον Άγιο Αμβρόσιο που εκεί γεννηθήκαμε και μεγαλώσαμε εμείς, οι γονείς μας και οι γενεές των παππούδων που κατοίκησαν εκεί από τα βάθη της ιστορίας μέχρι τον βίαιο διωγμό μας από τα τουρκικά στρατεύματα το Καλοκαίρι του 1974. Δουλέψαμε με αγάπη και πάθος αυτά τα αγιασμένα χώματα της Κερυνειώτικης γης από τον Άγιο Αμβρόσιο και την Καλογραία στα ανατολικά της πόλης μέχρι τον Καραβά και τη Λάπηθο στα δυτικά και γίναμε ένα μαζί τους.
Κάθε σπιθαμή της κατεχόμενης Κύπρου είναι και μια ανάμνηση που πεισμώνουμε να μη επιτρέψουμε να ξεθωριάσει. Η κοινή συνισταμένη των δραστηριοτήτων όλων των δημοτικών και κοινοτικών συμβουλίων της Κερύνειας σε αυτό το στόχο αποσκοπεί. Η επιθυμία και η προσπάθεια όλων μας είναι στην επιδιωκόμενη και προσδοκώμενη λύση όλοι οι νόμιμοι Έλληνες Κύπριοι κάτοικοι της Κερύνειας από το ένα άκρο μέχρι το άλλο να μπορέσουν να επιστρέψουν στους τόπους τους και να ζήσουν ελεύθεροι.
Θα ήθελα να ευχαριστήσω ειλικρινά το Πανεπιστήμιο Κύπρου και τον αγαπητό καθηγητή κ. Αντώνη Κάκα για τη υλοποίηση αυτής της παρουσίασης. Ευχαριστώ το Ελεύθερο Πανεπιστήμιο της παροικίας, Ευχαριστώ όλα τα μέλη της ομάδας που εργάστηκαν για την πραγματοποίηση της. Ευχαριστώ τον δραστήριο φίλτατο δήμαρχο Καραβά κ. Γιαννάκη Παπαϊωάννου που βρίσκεται απόψε μαζί μας και για τις διευκολύνσεις που προσφέρει στο Κοινοτικό Συμβούλιο Αγίου Αμβροσίου όποτε του ζητηθεί. Πάνω απ΄όλα ευχαριστώ όλους εσάς που μας τιμάτε με την παρουσία σας.
Ευχαριστώ και να είστε καλά με την ευχή να έχουμε σύντομα ελευθερία στην Κύπρο και επιστροφή στην αγαπημένη μας Κερύνεια.
Σάββας Ξιούρης
Πρόεδρος Κοινοτικού Συμβουλίου
Αγίου Αμβροσίου Κερύνειας
18 Φεβρουαρίου 2016